Aristoteles en zijn eenzijdige ideaal
Een juf heeft met haar klas een kringgesprek.[1] De beroepen van de ouders komen naar voren. ‘Mijn vader is vuilnisman!’ zegt een jongen vol trots. Hij wil later zelf ook vuilnisman worden.
Even een momentje van introspectie. Wat denkt u wanneer u dit hoort? Denkt u: Wat een fantastisch streven van deze jongen? En: wat goed dat hij al op zo jonge leeftijd weet wat hij voor beroep wil gaan doen? Of denkt u: wat lief, hij is nog niet zo door de maatschappelijke vooroordelen beïnvloed dat hij weet dat vuilnismannen niet zo hoog in aanzien staan? Eerlijk gezegd: ik dacht het laatste, terwijl ik weet dat ik het eerste zou moeten denken. Kijk maar naar de stakingen van vuilnisophalers in onder meer Utrecht. Het resultaat: 'Napels aan de Vecht'.[2] Daarom: hulde aan onze vuilnisophalers en afvalverwerkers!
Maar denk ook aan de Coronacrisis, waarin we er collectief achterkwamen dat de meest ‘cruciale beroepen’ vaak ook de minder goed betaalde zijn. Bijvoorbeeld beroepen in de zorg, verkoop en voedselverwerking of het onderwijs.[3] Het zijn beroepen die nodig zijn om de samenleving draaiende te houden, terwijl die van ‘de witte boorden’ de best betaalde zijn.
De naar mijn mening overdreven waardering van beroepen die met ‘het hoofd’ worden gedaan en onderwaardering van beroepen die met ‘hart en handen’ worden gedaan, is terug te voeren op Aristoteles en zijn leermeester Plato. Aristoteles verwoordde een ideaal dat is samen te vatten als ‘het vrouwelijke achterlaten en volledig mannelijk worden’.[4]
Daarnaast ontwikkelde hij een deugdethiek. De beoefening van deugden zag hij als ‘praktische wijsheid’. Hij had ook aandacht en waardering voor het ambacht. Toch kwam voor hem het toppunt van mannelijkheid overeen met zuiver intellect. We zouden ons intellect dus volledig moeten ontwikkelen, wat bij hem overeen kwam met het verwezenlijken van onze goddelijke potentie. (Ons zuivere intellect was bij Aristoteles van goddelijke aard.) Vanaf de Moderne tijd zijn we eenzijdig gaan focussen op het intellect, dat inmiddels wel zijn goddelijke allures had verloren. Het ging ten koste van de waardering van andere menselijke vermogens, zoals oprecht zijn, kunst maken, zorgen. Het ideaal van Aristoteles werkt zo door tot in de huidige tijd. Dat zien we aan de indeling van ons schoolsysteem, waarin theorie hoger wordt aangeslagen dan praktijk: we waarderen praktijkonderwijs als het ‘allerlaagst’, vmbo is ‘laag’, havo zit ergens tussen ‘laag’ en ‘hoog’ in en vwo is ‘hoog’. Het lager gewaardeerde onderwijs is niet toevallig meer praktijkgericht en het hoger gewaardeerde meer theoretisch”.[5]
Het ging ten koste van de waardering van andere menselijke vermogens, zoals oprecht zijn, kunst maken, zorgen.
Afscheid van het oude ideaal en vormgeven aan het nieuwe
In mijn boek Kiezen voor wat van waarde is: Van feiten gebaseerd naar ethisch gefundeerd onderwijs worden andere uitgangspunten gehanteerd dan die we ons in de loop van de geschiedenis hebben eigengemaakt. Een inspiratiebron is een gedicht van de pre-socratische filosoof Parmenides. Daarin richt de Griekse godin van de onderwereld het woord tot hem.
Ze wijst op twee wegen waarvoor wij als stervelingen kunnen kiezen: de weg die is en de weg die niet is (zie ook de trailer bij het boek[6]). Ik duid het gedicht van Parmenides op een andere manier dan de Westerse filosofische traditie heeft gedaan. Die heeft het gedicht, in het voetspoor van Plato, namelijk opgevat als een logische verhandeling over ‘het Zijnde’. Volgens mij bedoelde Parmenides dat nou juíst niet. Plato heeft de Westerse filosofie naar mijn mening de weg opgevoerd waarvoor de godin uit het gedicht nu precies waarschuwt deze niet te nemen! Aristoteles is hem als eerste op deze weg gevolgd.
In het boek leg ik een verbinding tussen de keuze waarvoor de godin de lezer in dit gedicht plaatst en het verhaal uit de Bijbel over de eerste twee mensen. Deze worden door god voor de keuze gesteld te nemen en te eten van de levensboom (vergelijk de weg die is) en de boom van kennis van goed en kwaad (vergelijk de weg die niet is). Wat ik hier vooral belangrijk aan vind is dat een bijbels thema ook te vinden is aan de wortels van de filosofische traditie.
Naar mijn mening staan de verschillende wegen die de godin noemt voor verschillende perspectieven, die ik in verband breng met de verschillende wegen die we door de geschiedenis heen hebben kunnen gaan en inmiddels zijn gegaan: filosofische, religieuze en spirituele wegen.
Plato heeft ons naar mijn mening de weg van de filosofie op geleid, mede door het gedicht van Parmenides zo te interpreteren als hij heeft gedaan. Belangrijk hierbij is dat hij zich een werkelijkheid voorstelde die onafhankelijk van onze waarnemingen en opvattingen zou bestaan. Dat heeft uiteindelijk onder andere geleid tot een wetenschappelijk objectiviteitsideaal, wat tot op de dag van vandaag sterk doorwerkt in de wijze waarop we in de westerse wereld naar ‘kennis’ kijken.
Het onderwijs dat mij voor ogen staat noem ik ethisch gefundeerd onderwijs. Het doet een beroep op ook andere vermogens dan alleen de cognitieve. Mijn voorstel is om ons daarbij een leefbare aarde als ethische horizon voor ons handelen en leren voor ogen te stellen.
Als we stoppen met het overwaarderen van onze cognitieve vermogens, dan kunnen we alle kinderen weer gaan waarderen voor ál hun vermogens en talenten, ook die we nu ‘lager’ noemen, zoals de praktische vaardigheden of zorgende capaciteiten. Dan hebben kinderen werkelijk gelijke kansen, omdat we ze niet vragen om allemaal door hetzelfde hoepeltje te springen.
[1] Met dank aan mijn zus, Elly de Jong, werkzaam in het primair onderwijs.
[2] NOS Nieuws•Donderdag 2 februari 2023.
[3] Cruciale beroepen, CBS. https://www.cbs.nl/nl-nl/faq/corona/economie/hoeveel-mensen-werken-er-in-cruciale-beroepen-/cruciale-beroepen
[4] Bos, A.P. (2016). Silenus als bemiddelaar van gnostische kennis in Aristoteles’ dialoog Eudemus. In: A.P. Bos en G.P. Luttikhuizen. (Red.). Waar haalden de gnostici hun wijsheid vandaan? Damon, pp. 65-83.
[5] De Jong, F. (2023). Kiezen voor wat van waarde is: Van feiten gebaseerd naar ethisch gefundeerd onderwijs. Parthenon, p. 175.
Frederike de Jong, Kiezen voor wat van waarde is, uitgeverij Parthenon, 2023