Leermiddelenontwikkelaar Erika Welgraven: ‘Het vak Nederlands is gekaapt door het examen’

Blink deed ruim twee jaar onderzoek naar de discrepantie tussen de ervaring van leerlingen met lessen Nederlands in de bovenbouw havo/vwo enerzijds en de drijfveren van hun docenten anderzijds. De kloof tussen beide groepen en hun idee over nut en noodzaak van het vak Nederlands bleek levensgroot. Ook de teruglopende leesvaardigheid en de daaruit voorkomende problemen vroegen om een andere benadering. Erika Welgraven: “We zagen dat het vak Nederlands meer samenhang nodig had, meer raakvlakken ook met de wereld waarin jongeren leven. We besloten het vak Nederlands compromisloos terug te geven aan docenten, aan hun leerlingen en aan de Neerlandistiek.” Dat kan, zegt Welgraven, door het rijke vak Nederlands in al haar facetten – met taalbeschouwing, vaardigheden én literatuur – midden in de maatschappij te plaatsen en leerlingen uit te dagen om ‘vrij en verantwoordelijk in de wereld te staan’ (Biesta, 2019).

Nederlandse leerlingen zijn kritische leerlingen, vertelt leermiddelenontwikkelaar Welgraven. “Ze hebben overal een mening over en uiten die graag: ze willen impact hebben, een zinvolle rol spelen in de maatschappij. Wat een kans voor het vak Nederlands! Voor Blink was het dan ook logisch om aan te sluiten bij de nieuwsgierigheid van leerlingen en hen steeds over hun persoonlijke betrokkenheid te bevragen.” Door een maatschappelijk-thematische insteek ontdekken leerlingen de relevantie van het vak Nederlands omdat ze taal binnen een logische, maatschappelijke context gebruiken, vertelt Welgraven. “Als je leerlingen vraagt naar actuele en relevante onderwerpen, dan komen ze op de proppen met stevige thema’s zoals racisme, complottheorieën en hedendaagse slavernij.”

Ook de docenten die Welgraven hierover sprak waren heel uitgesproken: “Dit zijn thema’s die moeten, die horen bij ons werk als docent Nederlands”, kregen zij en haar collega’s te horen tijdens gesprekken over de uitgangspunten van nieuw lesmateriaal. Een van die thema’s is ‘gender’. Dit thema staat centraal in de module ‘Tegenpolen?’ die op dit moment tijdens try-outs op een aantal scholen wordt gebruikt. Erika Welgraven: “We confronteren leerlingen met artikelen en verhalen waar ze niet omheen kunnen. Ze lezen teksten en bekijken documentaires over de ongelijke man-vrouwverhouding, over transseksualiteit, intersekse en non-binair.”

Leerlingen gaan actief met de thema’s aan de slag. Ze onderzoeken bronnen op betrouwbaarheid, ze bekijken meerdere gezichtspunten, onderzoeken hun (voor)oordeel en komen tot een uitgestelde mening (Martijn Koek, 2018). Welgraven: “Soms reageren leerlingen ongenuanceerd, maar in de verwerking van het materiaal draait het om de nuance, bijvoorbeeld als het gaat over seksisme, over mannen- en vrouwentaal of over stereotypering.” Uiteindelijk verwerken leerlingen nieuwe kennis over gender in verschillende taalproducten: ze schrijven het antwoord op een hoofdvraag, maken een infographic, pitchen hun mening over genderneutraal taalgebruik, doen denkexperimenten en schrijven een column of een kort verhaal.

In alle (multimediale) lesactiviteiten van Blink Nederlands speelt lezen een centrale rol. Het lezen, begrijpen en interpreteren van teksten gaat over veel meer dan alleen leesvaardigheid. Leerlingen ontdekken perspectieven van verschillende auteurs. Ze lezen korte verhalen van eigentijdse schrijvers, literair-historisch werk en opmerkelijke publicaties. Rijke en gevarieerde bronnen dus, zoals Blink dat formuleert in de uitgangspunten van de doorgaande leeslijn. (‘Het nieuwe lezen’, Blink, 2020). “De leesactiviteiten leiden ertoe dat leerlingen hun eigen ideeën samenhangend en genuanceerd verwoorden”, licht Welgraven toe. “In een tekst of een discussie, zich bewust van het effect van taal.”

Het vergroten van de bewuste geletterdheid van leerlingen is meer dan het aanbrengen van vaardigheden en kennis, zegt Welgraven. Blink Nederlands sluit dan ook aan bij de visie van het Meesterschapsteam Nederlands (zie kader). “Leerlingen ontdekken hoe belangrijk taal is bij het wegwijs worden in de wereld, in de rol van verantwoordelijke en kritische medeburgers.”

Het ontwikkelen van een dergelijke bewuste geletterdheid kan alleen met betrokken leerlingen. Welgraven: “Ze krijgen vrijheid, maar ook verantwoordelijkheid: om keuzes te maken uit onderwerpen, om zaken op hun eigen manier aan te pakken. Er worden eisen aan ze gesteld. Ze hebben de gelegenheid om samen te werken met anderen, maar ook om te focussen op hun individuele bijdrage, zodat ze hun eigen kwaliteiten en vorderingen ontdekken en ook zien welke kennis en vaardigheden nog ontbreken.” Leermiddelenontwikkelaar Welgraven voegt eraan toe: “Zoiets gaat met vallen en opstaan, het is een groeiproces vanaf de brugklas. Maar het eindigt met opstaan!”

Dat een dergelijke aanpak niet mogelijk is zonder goede en gedreven docenten is evident, benadrukt Welgraven. Lesmateriaal zoals Blink dat ontwikkelt kan volgens haar niet zonder de expertise van docenten: enerzijds vakinhoudelijke expertise over taal- en letterkunde, taalbeheersing en overkoepelende vaardigheden, anderzijds de expertise om te zien hoe jongeren zich kunnen ontwikkelen tot zelfredzame, kritische individuen.

Docenten Nederlands weten volgens de leermiddelenontwikkelaar heel goed dat de dominante werkvorm in de huidige methodes – vragen beantwoorden – wetenschappelijk gezien niet de beste is (Rooijakkers, et al., 2020). “Juist docenten zetten zich in om het vak Nederlands weer groots te maken. Daarom ook werken we als Blink intensief samen met die docenten. In hun lesprogramma creëren ze ruimte voor taal en communicatie in de breedte en laten ze zien wat bijvoorbeeld de waarde is van het onderzoekend en belevend lezen van literaire teksten.” En ze krijgen daar ook iets voor terug: “Gemotiveerde leerlingen die inzicht hebben in hoe ze zich ontwikkelen en die trots zijn op hun essays en beschouwingen, die bevlogen zijn in hun speeches.”

Het huidige examen Nederlands doet geen recht aan een dergelijke ambitieuze invulling van het vak Nederlands, daarover zijn veel docenten het wel eens. Leesvaardigheid is in het Centraal Eindexamen gereduceerd tot het kunnen beantwoorden van vragen. Moet het examen dan niet op de schop? Welgraven: “Ja, graag! Er zijn de afgelopen jaren talloze voorstellen gedaan om het relevanter te maken (‘Neerlandistiek voor de klas’, 2020). Maar zolang het nog niet zover is, zijn we er met Blink Nederlands en PLOT26 – voor de onderbouw en vmbo – op uit om leerlingen echt goed te laten lezen via een dialogische, onderzoekende leesaanpak en het lezen van rijke en actuele teksten. Alles wat daarnaast dan nog nodig is, is een korte, intensieve examentraining om de tactieken van het 'examenvragen beantwoorden' te leren en te oefenen.

Blink Nederlands laat zich inspireren door het Meesterschapsteam Nederlands dat schetst hoe je kennis en vaardigheden van het schoolvak Nederlands kunt verbinden door naar teksten en thema’s te kijken vanuit verschillende perspectieven: het systeemperspectief, het individuele perspectief, het sociaal-culturele perspectief en het historisch perspectief. Zo krijgen leerlingen bijvoorbeeld inzicht in de oorzaak van een huidige situatie of ontdekken ze waarom teksten op een bepaalde manier in elkaar zitten. Het zijn maar enkele voorbeelden, maar ze laten goed zien hoe het mogelijk is de relevantie van het schoolvak Nederlands expliciet te maken.

In 2020 formuleerde leermiddelenontwikkelaar Blink een andere aanpak van leesonderwijs en een doorlopende leerlijn lezen om het probleem van ontlezing aan te pakken. De uitgangspunten:

• Leerlingen inspireren om elke dag een half uur te lezen
• Leerlingen actief bezig laten zijn met wat ze lezen
• Een rijk en gevarieerd leesaanbod aanbieden met vrije keus voor leerlingen
• Een langere periode lezen over thema’s die aansprekend zijn
• Lezen en andere vaardigheden komen voor in natuurlijke samenhang

Het boek: ‘Succesverhaal: Ontdek Het nieuwe lezen’ is gratis te bestellen via hetnieuwelezen.nl.

Blink Nederlands gaat uit van lezen en leren uit nieuwsgierigheid en plaatst het vak Nederlands midden in de maatschappij:

• Drie omvangrijke thematische modules per jaar met verschillende vaardigheden, literatuur en taalbeschouwing in samenhang.
• Compleet aanbod voor havo/vwo bovenbouw: met mini-cursussen, naslagwerk, examentraining en een bronnenbank.
• Vervolg op PLOT26, maar sluit aan bij alle onderbouwmethodes Nederlands.
• Iedere module bestaat uit verschillende blokken en werkt van start naar eindopdracht.
• In ieder blok wordt een ander (vak)inhoudelijk accent gelegd.
• Als docent maak je zelf de keus (al dan niet in samenspraak met je leerlingen) uit de verschillende blokken en de route die je wilt volgen.

Blink Nederlands wordt ontwikkeld in co-creatie met leraren, leerlingen en wetenschappers. Vanaf schooljaar 2021-2022: vroegstart Blink Nederlands (tegen gereduceerd tarief met minimaal twee docenten per school een jaar lang kennismaken met het lesmateriaal). blinknederlands.nl

Bax, S. et al. (2019). Perspectieven op taal, taalgebruik en literatuur als basis voor nieuwe eindtermen. Publicatie Meesterschapsteam Nederlands. Geraadpleegd van https://www.neerlandistiek.nl/2019/12/perspectieven-op-taal-taalgebruik-en-literatuur-als-basis-voor-nieuwe-eindtermen/

Biesta, G. (2019). Persoonsvorming in het onderwijs: Socialisatie of subjectificatie?

Diverse auteurs (2020). Een nieuw examen Nederlands. In: Neerlandistiek voor de klas.

Hernot, V. (2019). Literatuuronderwijs, kritisch denken en burgerschaps-vorming: De perfecte driehoek (deel 1,2,3). In: LTM, jaargang 106 – 88.

Koek, M. (2018) Frustratie is goed, kritisch denken in de literatuurles. In: LTM, jaargang 105.

Marzano R. en Pickering, D.J. (2016). Betrokkenheid, de sleutel tot beter leren.

Rooijackers, P., Silfhout, G. van, Schuurs, U, Mulders, I & Bergh, H. van den (2020). Lezen en antwoorden bij de tekst met vragen geobserveerd. Een eye-trackstudie onder vwo 4-leerlingen. in: Pedagogische studiën (97).