Verhalen zijn brandstof voor het brein

Goed kunnen lezen is essentieel om te kunnen functioneren in onze samenleving: om een gebruiksaanwijzing of bijsluiter te kunnen lezen, en om een sollicitatiebrief te schrijven. Maar lezen doet zoveel meer. Lezen stelt je in staat kennis en inzichten op te doen over de maatschappij waarin je leeft, over het verleden, en over gebeurtenissen in landen ver weg en over mensen met een andere achtergrond. Door te lezen leer je je inleven in anderen; je krijgt empathie en je traint jezelf in denken en reflecteren. Lezen is dan ook uiterst belangrijk voor de ontwikkeling van jongeren.

Lezen is een bijzonder krachtig middel om het brein te prikkelen. Voor het lezen zijn vele hersenfuncties nodig: de waarneming, de taal, het geheugen, het redeneren en het voorstellingsvermogen, de aandacht, en het vermogen om te selecteren tussen hoofd- en bijzaken. Inhoudelijk zijn verhalen brandstof voor het brein. De hersenen hebben namelijk kennis en informatie uit de omgeving nodig voor hun rijping. Nieuwe zintuigelijke prikkels zijn belangrijk voor ons functioneren. Daarom is nieuwsgierigheid een kerneigenschap van de mens. Biologisch gezien stelt dergelijke informatie ons in staat ons aan te passen aan een veranderende omgeving. Zodoende staan we ons hele leven open voor prikkels van buiten: zintuiglijke, cognitieve, sociale en emotionele prikkels.

Heel vroeger – toen boeken nog niet gemeengoed waren – leerde je over de wereld door te luisteren naar de verhalen van anderen. Nu hebben we veel meer manieren om kennis te verwerven en via anderen ervaringen op te doen: kinderen en jongeren leren via sociale media, middels games en door films en Netflix-series. Maar bovenal kunnen ze leren door het lezen van verhalen in de brede zin van het woord: niet alleen fictie, maar ook non-fictie; lange verhalen en korte verhalen. Zelfs bizarre nieuwsfeitjes of verhaaltjes uit Guinness World Records zijn een sleutel tot ontplooiing. Verhalen prikkelen de nieuwsgierigheid, waardoor je wilt weten, op onderzoek uitgaat en ontdekt. En doordat boeken en de verhalen van nu zo divers zijn in inhoud en vorm, en veel breder beschikbaar zijn dan in de tijd van onze voorouders, zijn ze zo belangrijk voor de persoonlijke groei en ontplooiing van onze jongeren.

Lezen helpt je bij je ontwikkeling en helpt je te groeien als mens. Met de kennis en informatie die je binnenhaalt, leer je de wereld beter begrijpen. Je brein leert welke informatie je moet onthouden en welke niet. Je slaat kennis op die je later kunt gebruiken voor een studie, voor een gesprek met vrienden of voor de overpeinzing: wat doe ik over tien jaar? Bovenal: lezen prikkelt de verbeelding en zorgt ervoor dat je je kunt verliezen in een verhaal en een film kunt maken in je hoofd. Een boek traint je in het vormen van een mentaal beeld, en de emotionele verwerking speelt hierin een belangrijke rol. Als je leest over de Grote Vriendelijke Reus (GVR), dan zie je die reus met zijn enorme oren voor je. Je fantaseert hoe hij dromen uitblaast en het is net of je de smerige snoskommers proeft die hij eet. Kortom: het lezen van een boek draagt niet alleen cognitieve kennis over, maar vult ook de beeldenbibliotheek in je hoofd. Je voelt er bovendien iets bij: vertedering, spanning, angst of warmte. Daarmee stelt het boek je in staat je te identificeren met personages en te herkennen welke routes zij lopen door hun levens. Door te lezen leer je over de consequenties van gemaakte keuzes en ontwikkel je empatisch vermogen. Daardoor kun je je beter inleven in anderen. En: het lezen van een boek geeft rust en verdieping waardoor ook je concentratievermogen zich ontwikkelt. Kortom, er zijn nogal wat redenen waarom lezen belangrijk is.

Lezen is een effectieve manier om je woordenschat te vergroten (‘Wat betekent ‘hiërarchie’ eigenlijk?’ ‘Wat is ‘frustratie’?’) en meer ervaring te krijgen in het gebruik van taal voor het overbrengen van betekenissen. Omdat de woorden in een context staan, leer je associaties te vormen tussen woorden en begrippen die iets met elkaar te maken hebben. Je leert omgaan met het feit dat woorden meerdere betekenissen kunnen hebben, en de ambiguïteit herkennen die taal zo interessant en spannend maakt (‘Betekent ‘bank’ hier meubelstuk, een instelling waar ze geld beheren, of een ondiepte in het water?’) Lezen leert je ook beter te ver-woorden: jezelf beter in tekst uit te drukken, zowel mondeling als schriftelijk.

Taal is het voertuig van ons denken. Een grote woordenschat en rijke taal stellen je in staat krachtige mentale beelden op te roepen. Ze zijn nodig voor ons denken en redeneren, en je kunt je voorstellingsvermogen en je fantasie trainen door te lezen. Albert Einstein zei al: “De logica brengt je van A naar B, maar de verbeelding brengt je overal.” De tekst die de schrijver ons voorzet, zorgt dat de lezer visuele en auditieve associaties krijgt. Hoe rijker de mentale beelden die zich vormen, hoe beter ze bruikbaar zijn voor het overdenken van opties en het wegen van consequenties. Het lezen van boeken vergroot je creativiteit; het laat zien dat er meerdere manieren zijn om een doel te bereiken. Het traint de vaardigheid van het redeneren (‘Die rover kan met zijn paard toch niet even hard rijden als de trein? O ja, toch wel: het is 1870’) en geeft handvatten voor de ontwikkeling van het kritisch denken.

Kennis, ervaringen en inzichten worden opgeslagen in de archiefkasten van het brein. Daarbij gaat het om ruim 200 centra die zich bevinden in de hersenschors en dieper in de hersenen: vanaf de geboorte worden deze centra verbonden door complexer wordende hersennetwerken. De netwerken ontwikkelen zich tot ver in de volwassenheid door prikkels uit de omgeving. Prikkels zoals de kennis, beelden en inzichten die in boeken zijn beschreven. Omdat de hersenen die prikkels nodig hebben, zijn wij nieuwsgierig. Als aan een prikkel een emotionele betekenis is gekoppeld (‘Ik vind dit leuk’), dan wordt deze gemakkelijker opgeslagen. Dat komt omdat een gespecialiseerd hersensysteem als het ware een vlaggetje plaatst, vergelijkbaar met het systeem van likes op sociale media. Daarmee beoordeelt dit systeem de binnenkomende informatie, zorgt dat deze beter onthouden wordt en gemakkelijker beschikbaar is voor gebruik op een later moment. Boeken die nieuwsgierigheid oproepen, die spannend zijn en die emoties oproepen, leveren krachtige brandstof voor het brein. Ze zetten aan tot leesplezier en dus tot likes.

Boeken zijn het venster naar de wereld. Ze zijn een uiterst efficiënte manier om informatie tot je te nemen: kennis over gebeurtenissen in het verleden, over andere mensen en culturen, over onze fysieke wereld, over wat er gebeurt en waarom, wat het is en hoe het werkt. Zittend op je zolderkamertje kun je varen over de Nijl in de tijd van Ramses II, dineren met Madame de Pompadour of een conflict oplossen in het Beijing van het jaar 2040. Door lezen kun je consequenties zien (‘Wat gebeurt er als ik nu over het hek ga en het bordje verboden toegang negeer? En wat gebeurt er als ik dat niet doe?’) Wat de schrijver beschrijft of suggereert, helpt om verbindingen te leggen in je brein. Door te lezen over een hoofdpersoon die de natuur, de omgeving, vlinders en diertjes beschrijft worden dezelfde hersendelen geactiveerd die actief zouden worden als je zelf door die omgeving zou lopen en zelf die natuur zou waarnemen. Een wereld die anderen hebben beleefd, komt in jouw brein terecht via het lezen.

In deze tijd van digitale afleiding en ‘druk, druk, druk’ kunnen we ons steeds minder goed concentreren. Dit geldt voor volwassenen, en in het bijzonder voor jongeren. Het lezen van een boek kan een hulpmiddel zijn voor het trainen van aandacht en concentratie, en voor het ontwikkelen van weerstand tegen afleidende prikkels: de impulsremming. Alleen al een kwartier lezen in een boek, zonder afgeleid te worden door je smartphone, is behulpzaam voor het leren concentreren en het je beter kunnen afsluiten van de wereld. Deze ervaring kan je helpen bij andere activiteiten, zoals het luisteren naar je sportcoach en je niet laten afleiden tijdens huiswerk of gamen.

De kindertijd en jeugd zijn een tijd van exploratie en ontdekking. De wereld is nieuw en dat geldt ook voor de kennis die je van jezelf hebt (‘Wie ben ik, en waarom ben ik op deze wereld?’ ‘Waar ben ik goed in en wat kan ik nog niet?’ ‘Wat wordt er van me verwacht?’) Lezen helpt je inzicht in jezelf te krijgen, omdat in verhalen personages worden beschreven met hun gedrag, hun gevoelens en hun beleving. Bijna elk verhaal bevat gebeurtenissen die leuk, vervelend of pijnlijk zijn, en reacties van de personages daarop. Jongeren kunnen zichzelf daarin herkennen. De woorden die de schrijver gebruikt, zijn voor de jonge lezer een belangrijk hulpmiddel om zijn groeiende zelfinzicht te voeden. En een beter zelfinzicht is essentieel voor het leren organiseren van het eigen gedrag: de zelfregulatie.

De mens is – net als de hond, de leeuw en de olifant – een sociaal dier. Hij leeft in sociale groepen die zijn ingebed in een grotere samenleving. Om goed te kunnen functioneren is het nodig de bedoelingen en emoties van de ander te kunnen inschatten. Dat is geen sinecure, en veel jongeren hebben de hele periode van de adolescentie nodig om daarin inzicht te krijgen. Boeken kunnen jongeren daarbij helpen, omdat zoveel romans (maar ook biografieën of boeken over historische gebeurtenissen) zich bezighouden met menselijke relaties. Liefde, afgunst, jaloezie, machtsspelletjes: je vindt niet alleen in toneelstukken van Shakespeare voorbeelden van hoe mensen met elkaar omgaan, maar ook in een groot deel van de literatuur. Het lezen van dergelijke boeken leert je beter te worden in het beoordelen van situaties en het ontdekken van de intenties en gevoelens van anderen. Je leert je inleven in anderen en andermans perspectieven te zien, en empathie te krijgen voor de beschreven personen. Daardoor krijg je inzicht in het gedrag en de intenties van mensen.

Romans, biografieën, levensbeschrijvingen, actionthrillers maar ook non-fictieboeken staan boordevol gebeurtenissen. Door lezen krijg je inzicht in de vraag: ‘Wat zou er gebeuren als…?’ De gebeurtenissen worden beschreven met hun consequenties, en vaak komen ook andere opties aan bod (‘Hoe zou het zijn gegaan als Romy niet met Harald, maar met kroonprins Jozef was meegegaan?’) Boeken beschrijven scripts en scenario’s. De gebeurtenissen in chicklit, een klassieke western, een detective of een historische roman geven de lezer inzichten in oorzaken en gevolgen. Boeken zijn daarvoor zo geschikt omdat fictie en non-fictie gaan over alle mogelijke onderwerpen. Daarmee doen ze een beroep op de fantasie en het voorstellingsvermogen. Het lezen van boeken ondersteunt de ontplooiing van jongeren, doordat zij in de tekst verschillende scenario’s voor zich kunnen zien en deze kunnen opslaan in het geheugen. Die scripts en scenario’s laten zien wat er in het leven allemaal kan gebeuren. Ze geven daarmee een leidraad voor hoe het moet en hoe het niet moet, en welke mogelijkheden denkbaar zijn.

Iedere sociale groep en subcultuur heeft zijn eigen regels en gebruiken, net zoals de samenleving als geheel die heeft. Thuis en op school krijg je inzicht in wat er van je verwacht wordt, in wat mag en wat niet mag (‘Stelen mag niet.’ Of: ‘Het wordt op prijs gesteld als je ouderen met respect behandelt.’) Iedere subgroep heeft een eigen moraal, procedures, gebruiken en regels en zelfs van gezin tot gezin kunnen deze sterk verschillen. Lezen leert je over de gewoontes bij anderen: in dat andere gezin, bij die jongen wiens ouders uit Iran zijn gevlucht, of bij Vince en Kim die in een villa wonen in Los Angeles. Lezen verbreedt je blik en laat zien dat er vele manieren zijn waarop mensen hun leven kunnen leiden. Het helpt je te fantaseren over de route die je zelf in het leven wilt bewandelen. Dat opent deuren in je geest. Boeken over ontdekkingsreizigers, over wetenschappers en kunstenaars die nieuwe wegen zijn ingeslagen laten je zien dat je buiten de kaders kunt denken, dat je buiten de gebaande paden kunt treden en hoe en wanneer je zelf nieuwe regels kunt opstellen.

Lezen geeft je de mogelijkheid je te identificeren met romanfiguren of historische personen uit de jeugd- en volwassenenliteratuur. Boeken verbreden het aanbod aan mogelijke rolmodellen. De personages uit boeken kunnen dapper zijn, stout en ondernemend, uitvindingen doen of sporten, jongen of meisje zijn, vluchteling uit een ver land of ruimtereiziger. De kennismaking met zo’n rolmodel inspireert tot het uitbouwen van persoonlijke interesses, leert je over het leven van het personage, is spannend en vermaakt. Het leven van de boekpersonages geeft perspectief (zoals: ‘Ik wil ook ontdekkingen doen.’ Of: ‘Ik wil mensen helpen.’) en leert je – door de identificatie met de hoofdpersoon – omgaan met emoties, lichamelijke sensaties, beelden en gevoelens. Juist de adolescentie speelt een sleutelrol in je persoonlijke groei. Je identiteitsontwikkeling wordt mogelijk gemaakt doordat je vele voorbeelden ter beschikking hebt. Boeken verschaffen die voorbeelden.

Het brein is een nieuwigheidsmachine die voortdurend geprikkeld wil worden. Verhalen – en de boeken waarin die verhalen beschreven zijn – zijn een krachtige bron van prikkels, van informatie, van kennis en uitdagende inzichten. Ze voeden en onderhouden de nieuwsgierigheid. Het lezen van een goed boek is daarom intrinsiek bevredigend, juist omdat het deze prikkels aanbiedt. Het leidt tot leesplezier. Leesplezier leidt tot meer lezen en daardoor tot een grotere vaardigheid in het lezen. En dit leidt weer tot een groter leesplezier… De activiteit van het lezen versterkt daarmee zichzelf. ‘Lezen om het lezen’ is dan ook het proces dat we kunnen en moeten stimuleren. Daarvoor is een attitudeverandering nodig. We moeten ons realiseren dat lezen essentieel is. Onze jongeren hebben het niet alleen nodig om te kunnen functioneren in de samenleving-van-straks. Lezen is ook een uiterst effectief middel om hun taalontwikkeling te stimuleren en hen tot persoonlijke groei en ontplooiing te brengen. Laten we daarom, op school en thuis, zorgen voor boeken die de nieuwsgierigheid en de verbeelding stimuleren en die de jongere brengt tot kennis en inzichten over zichzelf en de wereld: dan wordt lezen een rijke bron van ontwikkeling.

Jelle Jolles is klinisch neuropsycholoog, hersenwetenschapper en specialist op het gebied van leren, ontplooiing en het brein en werkt vanuit de Adviespraktijk NeuroPsy. Hij is emeritus hoogleraar aan Maastricht University en de Vrije Universiteit Amsterdam en een actief pleitbezorger voor een uitwisseling tussen wetenschap en samenleving.
Meer informatie: jellejolles.nl. Contact: [email protected]

Dit artikel is gebaseerd op het gelijknamige artikel dat in november 2020 is verschenen in het boek Het Nieuwe Lezen, uitgegeven door uitgeverij Blink

Jelle Jolles (2020). Leer je kind kennen. Over ontplooiing, leren, denken en het brein. Uitgeverij Pluim, juni 2020, ISBN 978 94 830 45931