Tijd voor Diversiteit; Drie aanbevelingen voor het ontwikkelen van interculturele competenties aan de hand van diversiteit in jouw klas

In een recent verkennend onderzoek door studenten van de UU is onderzocht hoe docenten in het vo culturele diversiteit in het klaslokaal als mogelijkheid zien voor het ontwikkelen van interculturele competenties - het vermogen omvat om effectief en gepast te communiceren in interculturele situaties gebaseerd op iemands kennis, vaardigheden en houding (Deardorff, 2004).

Uit deze verkennende studie blijkt dat docenten diversiteit onder leerlingen als meerwaarde zien voor het ontwikkelen van interculturele competenties. Echter wordt de vakles door sommige docenten ervaren als een ongeschikt moment om diversiteit in te zetten als leerbron. Docenten hopen dat interculturele competenties in informeel contact tussen leerlingen ontstaan. De mentorles wordt daarentegen wel gezien als geschikt moment om diversiteit in te zetten. Echter vormen hierin tijd en kennis en voorzichtigheid over toestemming van leerlingen obstakels voor docenten.

Op basis van deze bevindingen bespreken we een aantal vragen dat nodig is om een volgende stap te kunnen zetten in de discussie over hoe diversiteit in het voortgezet onderwijs in te zetten voor de ontwikkeling van interculturele competenties.

1. Hoe kunnen we diversiteit zien en waarderen zonder leerlingen te stereotyperen en ongewenst te bevestigen in hun ‘anders’ zijn?
Hoewel de (culturele) diversiteit in de klas de potentie heeft voor studenten om te leren over en van verschillende perspectieven, moet er voorzichtig mee worden omgesprongen. Ruim een kwart van de Nederlandse inwoners ervaart discriminatie (SCP, 2020). Door in de klas de nadruk te leggen op culturele verschillen ontstaat het risico dat leerlingen worden bevestigd in hun anders-zijn. Het is daarom belangrijk dat docenten zich ervan bewust zijn dat sommige leerlingen hun leven lang te maken met stereotypering, vooroordelen en uitsluiting.

Dit betekent echter niet dat er geen aandacht mag zijn voor culturele verschillen onder leerlingen. Door het negeren van verschillen kunnen leerlingen zich niet gezien voelen in hun unieke culturele identiteit. Zo blijkt uit onderzoek op Belgische scholen dat multicultureel schoolbeleid, waarin diversiteit wordt erkend en gewaardeerd, de verschillen in behoren en prestaties tussen leerlingen kleiner maakt dan kleurenblindheid en assimilatiebeleid dat deze verschillen negeert of verwerpt (Celeste, Baysu, Phalet, Meeussen en Kende, 2019).

Docenten geven in onze studie aan dat de behoefte van leerlingen om aandacht te geven aan hun identiteit per situatie verschilt. Daarbij kunnen de vormen van diversiteit en maatschappelijke opvattingen over diversiteit dynamisch zijn. Zo ervaart een leerling met een migratieachtergrond wiens (groot)ouders hierheen zijn gekomen de behoefte om over zijn of haar achtergrond te praten wellicht anders dan een recent gevluchte leerling uit oorlogsgebied.

Kortom, de reden van migratie of vorm van overige diversiteit is verschillend, net zoals de behoefte van de leerling en daarmee ook de manier waarop hiermee om moet worden gegaan in de klas. Hiervoor is een veilige sfeer en begeleiding vanuit de docent essentieel. Dit brengt ons bij de volgende vraag.

2. Hoe kunnen we als docenten reflecteren op het thema diversiteit vanuit onze eigen beleving?
Het intercultureel competent worden van leerlingen begint bij het intercultureel competent kunnen handelen van docenten. Sensitiviteit van docenten in het omgaan met diversiteit onder leerlingen vereist een intrinsiek bewustzijn van de gevoeligheden die gepaard gaan met het hebben van een minderheidspositie.

In onze verkennende studie zien we dat niet alle docenten het gevoel hebben zich te kunnen inleven in bepaalde culturele gevoeligheden van leerlingen. Het reflecteren van de docent op hun eigen identiteit en bevoorrechte of benadeelde positie kan het culturele zelfbewustzijn bij hen vergroten. Met dit verhoogde culturele bewustzijn kunnen docenten zich beter inleven in en reageren op de situatie van studenten.

Huidige trainingen over diversiteit en interculturele communicatie blijken uit ons onderzoek onbekend bij docenten. Trainingen en workshops voor docenten over diversiteit en interculturaliteit, al dan niet het integreren van deze thema’s in docentenopleidingen bieden mogelijkheden. Door als docent ons bewust te worden van onze eigen positie en de bijkomende privileges en nadelen, kunnen we ons relateren aan de leerlingen en hun unieke situatie. Dit culturele bewustzijn moet vervolgens op de juiste momenten worden ingezet, dit brengt ons op de derde vraag.

3. Welke momenten kunnen we als docent aangrijpen om diversiteit in de klas te gebruiken om aan interculturele competenties te werken?
Dat diversiteit in de klas een meerwaarde kan zijn voor het ontwikkelen van interculturele competenties betekent niet dat we dat zo maar kunnen bewerkstelligen. Uit het verkennende onderzoek kwamen een aantal struikelblokken naar voren die docenten ervan weerhouden diversiteit te benutten.

Zo speelt een gebrek aan tijd en gebrek aan ondersteuning vanuit de vaksectie en het schoolbestuur een grote rol in het niet benutten van diversiteit in de les. Ook is er niet bij elke les een link tussen diversiteit en de lesstof. Zo is de stelling van Pythagoras is niet zo makkelijk te linken aan interculturaliteit. Ten behoeve van de sfeer in de klas is er in de mentorles al wel aandacht voor het anders en gelijk zijn en respectvol communiceren. De mentorles wordt door docenten gezien als een tijd en plek waar dat kan.

Een tweede mogelijkheid schuilt in het curriculum. Grondige herzieningen van het curriculum gaan niet over één nacht ijs. Maar voor vakdocenten, met name in de talen, kunst en maatschappijvakken, liggen er kansen om aandacht te besteden aan cultuur en diversiteit op een passende manier. Tijdens de interviews uit de studie kwamen docenten meerdere malen spontaan met creatieve ideeën om diversiteit een plek te geven in hun lessen. Zo zou het thema migratie kunnen worden toegevoegd aan de leeslijst Nederlands. Ook zouden er schrijfopdrachten kunnen komen bij maatschappijleer of CKV over de eigen cultuur en identiteit waarbij alleen de docent deze leest en er dus geen sprake is van het ‘’en plein public’’ aan de orde stellen van de achtergrond van een leerling. Het zijn allemaal mogelijkheden als we kijken naar wat kán.

De diverse samenleving van vandaag biedt mogelijkheden om interculturele competenties van leerlingen te vergroten. Hier is echter wel het een en ander voor nodig. Zorg voor een veilige sfeer in de klas en hou oog voor de behoefte van leerlingen om over hun identiteit te spreken. Ontwikkel je je als docenten zo dat je je competent en vertrouwd voelt in het aangrijpen van thema’s als diversiteit en cultuur. Reflecteer op je eigen bevoordeelde en benadeelde positie. Creëer daarnaast geschikte momenten om op een veilige manier aandacht te geven aan diverse (culturele) identiteiten van je leerlingen.

Waar zie jij mogelijkheden om toe te werken naar meer acceptatie en begrip bij je leerlingen?

Blommers, F. G. M., van Breukelen, F., van Dam, L. M., Mert, E. F., Zagt, L. (2022). Culturele diversiteit en interculturele competenties op middelbare scholen. Universiteit Utrecht.
Celeste, L., Baysu, G., Phalet, K., Meeussen, L., & Kende, J. (2019). Can School Diversity Policies Reduce Belonging and Achievement Gaps Between Minority and Majority Youth? Multiculturalism, Colorblindness, and Assimilationism Assessed. Personality and Social Psychology Bulletin, 45(11), 1603–1618. https://doi.org/10.1177/0146167219838577
Deardorff, D. K. (2004). Internationalization: In search of intercultural competence. International educator, 13(3), 13-15.
Inspectie van het Onderwijs (2021). De staat van het onderwijs. Ministerie van OCW.
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (2020). Samenleven in verscheidenheid. Beleid voor de migratie samenleving, wrr-Rapport 103, Den Haag: wrr. De samenvatting 2/3 (20 pp.) Te downloaden via https://www.wrr.nl/publicaties/rapporten/2020/12/14/samenleven-inverscheidenheid
Sociaal cultureel planbureau (2020). Ervaren discriminatie in Nederland II. Te downloaden via https://www.scp.nl/publicaties/publicaties/2020/04/02/ervaren-discriminatie-in-nederland-ii