Stilte is per definitie niet in woorden te vangen. Dit heb ik ook in mijn onderzoek naar stilte in het onderwijs mogen ervaren. Iedere keer dat ik dacht een stap dichter bij 'stilte' en diens verschijning te zijn, ontglipte deze me weer. Het lijkt niet objectief te beschrijven, het is namelijk in ons dagelijks leven nooit echt stil. Een vraag die ik hier vaak heb gekregen, is hoe iets dat niet beschreven kan worden zich zou kunnen lenen voor wetenschappelijk onderzoek. Het is dan tenslotte ook niet te meten. Mijn antwoord hierop is dat heel onbeschrijfelijke dingen vaak ook heel betekenisvol kunnen zijn en dus van belang om te onderzoeken. De uitkomsten van een onderzoek als dit worden dan ook niet gekenmerkt door feitelijkheid of objectiviteit, maar dienen juist als uitnodiging om nader naar een fenomeen als stilte te kijken, en aan de hand van de verhalen en voorbeelden naar binnen te keren en te zoeken naar herkenning.
De verschijningen en opbrengsten van stilte
Allereerst lijkt de stilte iets te kunnen vragen van kinderen. De stilte weerklinkt hier in de ruimte door tonen van verwachting. In het portret lijkt de ruimte vaak gevuld te zijn met een verwachting van stilte. Het niet onderbreken van de juf, geluid maken tijdens het werken, van het kind dat zich geroepen voelt om stil te zijn tot het kind dat anderen op de stilte wijst. De stilte kan hier dus een bepaalde verwachting belichamen, waartoe ieder (inclusief ikzelf) zich in die ruimte moet verhouden. Verwachtingen die de juf van de kinderen heeft lijken hier letterlijk op een zekere wijze in de lucht te hangen en de ruimte te stemmen.
In het portret is steeds weer terug te zien dat de juf het klaslokaal ‘stemt’ naar een plaats waar het luisteren naar de juf centraal staat. De verwachting van de juf lijkt op velerlei momenten op de loer te liggen, via afspraken (en de herinneringen/verbeteringen hieraan), die het kind afstemt ten opzichte van diens wereld. Het opvolgen van de juiste stilteregels is iets dat de hele dag door terugkomt, met natuurlijk de belangrijke functie om het kind te socialiseren en de lesdag gestructureerd te laten verlopen. De corrigerende “ssssht”, of het noemen van een naam tijdens de uitleg “Joris?!”, waarmee het kind weer in contact gebracht wordt met de regels. Wat gebeurt er door deze onderliggende tonen en (af)stemming in de klas te laten resoneren? Wat doet het met een mens wanneer die voelt dat achter de zware eikenhouten kerkdeuren, op de marmeren vloer tussen de dikke granieten muren, enkel bij uitzondering een zachte fluistering mag klinken?
De chaotische stilte sluier en diens vrije ruimte
Stilte kan ook, zelfs ontstaan binnen zeeën van geluid. Het kan ervoor zorgen dat de voorgenoemde ‘in de lucht hangende verwachting’ even op stil wordt gezet. Hiermee kan chaotisch geluid een stille ruimte te bieden voor het kind om bij zichzelf naar binnen te keren en keuzes te maken. Dat maken de verschillende portretten duidelijk. Deze momenten ontstonden vaak tijdens overgangsmomenten in de klas of als er even een golf van geluid langs kwam razen. Op het moment dat dit chaotische geluid het klaslokaal vulde, grepen veel kinderen dat moment aan om actie te ondernemen. De één wendt zich al snel tot diens buren, de ander begint dingen door de klas te roepen of, zoals in het voorbeeld te zien is, wendt zich tot mij en vraagt wat ik hier in de klas kom doen, vandaag.
“Terwijl de juf de kinderen opdraagt om alles op te ruimen om met het rekenspel te gaan beginnen, komt er een jongen naar het hoekje van de klas waar ik zit. Onze ogen kruisen elkaar en ik probeer hem met een vluchtige blik uit te nodigen, omdat ik hem door de dag heen al een paar keer onopvallend naar mij heb zien kijken. Wat maakt dat hij nu wel naar mij toe durft te stappen en het eerder op de dag enkel bij aftastende blikken bleef?”
Wanneer deze chaotische stilte zich voordoet, lijkt er voor sommige kinderen plotseling een ruimte open te vouwen. De barrière die hen eerder tegenhield om naar mij toe te komen, brokkelt af en ze gaan een gesprek met me aan. Tientallen gesprekken klinken door elkaar heen, stoelen schuiven, blaadjes ritselen, en toch is er in het midden van deze geluidsstorm een moment van stilte. Binnen de chaos ontstaat ruimte om te schuilen, plekken om je af te wenden onder de geluidssluier van alle pratende kinderen, een moment van stilte om bij jezelf naar binnen te keren.
Misschien is chaos ook belangrijk voor de pedagogiek, ondanks dat het bij velen aversie oproept. Zou de jongen zijn vrijheid hebben kunnen uitoefenen als er geen momenten van chaotische stilte waren? Het onderwijs lijkt diep doordrongen te zijn van de controle door volwassenen van het geluid van kinderen, maar de wereld is niet altijd gecontroleerd en gestructureerd. Binnen de chaos van het leven ligt iets heel aards verscholen: de vrijheid om jezelf en de wereld op eigen houtje te kunnen ontdekken. Hierbij is het belangrijk om de vraag te stellen hoe we kinderen willen voorbereiden op de wereld en hun plek daarin. Is er in het onderwijs plaats voor meer dan structuur?
Tonen van opnemende stilte en de oplevende stilte
Een andere verschijning, die voor velen wellicht herkenbaar is, zijn de tonen van opnemende stilte. Binnen deze stilte lijkt er een ruimte open te vouwen voor het individu om iets anders te leven dan zichzelf. Opnemende stilte neemt het individu, zoals het woord al zegt, op in een andere wereld. Zoals het verliezen van jezelf in een verhaal of tijdens het luisteren naar muziek. Op momenten als deze lijkt het zelf en de omgeving te verdwijnen en ontstaat er een speciale ruimte om een andere wereld te betreden. Door de oplevende stilte kan het kind letterlijk een andere ervaring leven. Misschien biedt de oplevende stilte hier voor de pedagogiek een oefenruimte aan, waarbinnen een andere wereld en ervaring beter begrepen kan worden.
De uitnodiging
Met mijn onderzoek wil ik graag een uitnodiging doen. Een uitnodiging om je eigen onderwijservaringen te herbeleven en te kijken welke rol stilte hierin speelt. Misschien dwingt het stilte af, opent het ruimtes, of gebeurt er iets anders wonderbaarlijks. Door dit onderzoek te doen, ben ik zelf uitgenodigd om met heel veel aandacht te kijken, in stilte terug te trekken en te kijken: wat er gebeurt er hier nou echt?