De Reis van de Held

De juiste tijd. We geven ook het kwartaalmagazine Slow Management uit sinds 2007. Een knipoog naar Slow Food, kwaliteit kost immers tijd. Een baby doet er gemiddeld 9 maanden over om ‘unplugged’ te raken. Te lang is niet goed en te kort maakt het ook complex. Dan spreken we over de juiste tijd: de tijd is rijp. Sommige dingen hebben nu eenmaal de tijd nodig: scharrelkip smaakt lekkerder dan plofkip. We worden regelmatig gevraagd voor organisatieontwikkelingstrajecten. Wij noemen ze organisatie-her-ontwikkelingstrajecten. We herontwikkelen immers het bestaande: in ons specifieke geval (va DeLimes) meestal van Angelsaksisch (verticaal organiseren = hiërarchisch met tops, middles & bottoms) naar Rijnlands organiseren (horizontaal organiseren: van de voorste linie – frontoffice - naar de achterkant c.q. ondersteunende diensten - backoffice). Veel veranderprocessen zijn taai en lijken ook ‘nooit af’. We noemen dat ‘De reis van de held’. Even voor de zekerheid: we hebben het hier over een veranderproces, niet over projectmanagement.

Schrijver en hoogleraar mythologie Joseph Campbell (1904-1987) wijdde zijn leven aan het onderzoeken van oude (universele) mythen, sprookjes en andere verhalen. Campbell ontdekte een thema dat in verhalen uit alle culturen en windrichtingen keer op keer terugkwam. Het algemene thema dat hij ontdekte noemde hij treffend ‘De Reis van de Held’. Deze Reis van de Held beschrijft in essentie de ‘levensreis’ of spirituele zoektocht die iemand aangaat op zoek naar zijn of haar eigen identiteit. Volg je hart! Wie wil die reis niet maken? Je betreedt een nieuwe wereld die tot dusver onbekend voor je was. Maar het bijzondere is, je komt op de plek terug waar je vandaan kwam, maar ervaart die als een compleet nieuwe plek en trekt er nu volledig andere conclusies uit! In het dagelijks spraakgebruik komen we het regelmatig tegen: ‘Zo heb ik er nog nooit tegen aan gekeken’. Dat is wat wordt bedoeld met een transformatie: vandaag doen wat je gisteren nog gek vond. Eerst een voorbeeld, dan de ideeën van Campbell en vervolgens jouw reis. Pak pen en papier en schrijf mee met de reis van de held. Schrijf nu op: wat is jouw case, waarmee je de reis gaat ondernemen?

We lopen aan de hand van dit voorbeeld de reis hieronder door. Maak voortdurend aantekeningen voor je eigen ‘onmogelijke geachte’ case. Jij bent de held in je eigen film, schrijf je eigen script. Voel je even Steven Spielberg. Jij bent de regisseur van je eigen film. ‘Er komt een kunstgrasveld, … hoe dan ook (de ‘collectieve ambitie’ van de leden, maar ook van de gemeente: laat zien dat het andere toch ook kan! Veranderen is vandaag doen, wat je gisteren nog voor onmogelijk hebt gehouden.

1. De oproep tot het avontuur. De reis begint met een gebeurtenis – meestal iets onverwachts – die ons verlangen plotsklaps aanwakkert. We worden wakker geschud, geroepen en uitgenodigd om op weg te gaan. Dat is het begin van de reis. Tenminste, als de held daadwerkelijk durft te luisteren naar die oproep. Veel mensen drukken die oproep weg (en blijft het een zwak signaal): is buiten mijn cirkel van invloed en ik heb het al zo druk. De weg kiest de held, maar kiest de held ook de weg.

Het verlangen bij de voetbalvereniging werd wakker geschud door het onverwachte begin dat er geld beschikbaar was voor het vervangen van de natuurgrasmat van Veld 2, waar ook het beoogde kunstgrasveld was bedoeld. Normaliter gebeurde dat soort dingen vanuit de gemeente zonder dat er veel geruchtbaarheid aan werd gegeven. Nu kwam er een signaal. Het gaf een soort PGB-effect (Persoons Gebonden Budget). Het leek erop of de vereniging dit keer zelf de bestemming van het geld mocht bepalen.

2. De overwinning van weerstanden. De roep nodigt de held uit iets te doen wat – vanuit zijn huidige referentiekader – helemaal niet kan. Er zijn duizend en één goede redenen om niet aan de roep te beantwoorden. Deze weerstand staat symbool voor het loskomen van je huidige omgeving en referentiekader. De mede-leden van de groep waartoe de held behoort dreigen meer of minder subtiel met uitstoting en appelleren hiermee aan haar/zijn angst voor eenzaamheid. Wie denk je wel dat je bent? Dat is toch niets voor jou en daar heb je trouwens ook geen verstand van? Je wilt ergens een daad bij het woord voegen. Áls de held besluit los te komen, zal zij/hij ontdekken dat er veel meer mogelijkheden zijn dan zij/hij ooit voor mogelijk had gehouden. De beperkingen zaten dus eerder in jezelf, dan buiten jezelf. ‘Every boundary is conceptual’, meldde Deepak Chopra. Dat geldt zeker voor mensen die strakke hiërarchische organisaties in hun hoofd hebben.

Uit een telefoontje naar de wethouder bleek dat het beschouwen van die 120.000 euro als eerste aanbetaling voor de renovatie van het kunstgrasveld een goed idee kon zijn. Zo had hij er ook nog niet naar gekeken. Maar dat was bespreekbaar. We wachten jullie verdere initiatieven af, …. dat dan weer wel. De reis zelf is begonnen. De eerste 120.000 euro lijkt te kunnen worden geregeld;

Beschrijf een eerste stap om nu wel te doen, … stap uit je comfortzone en ga op pad en ga ergens een nieuwe verbinding aan.

Als de held heeft besloten zijn weg te kiezen, vindt al snel een ontmoeting plaats met een beschermende figuur. Vaak in de vorm van een oude man of vrouw. Deze ‘gids’ staat symbool voor de weldoende, behoedende kracht van het lot. De boodschap is dat de vrede van het paradijs, voor het eerst gekend in de moederschoot, niet voorgoed verloren is gegaan al heeft de held zich losgemaakt van zijn oorspronkelijke (en ergens veilige) habitat. In zijn reis vindt de held alle krachten van het onbewuste aan zijn zijde.

Al snel ontstond binnen de voetbalvereniging een groepje van voormalig voorzitters (‘oude mannen’, die langs de kant van het veld stonden) die begrepen dat hier een kans lag. Het werd tijd voor een taskforce. Vanuit de gemeente kwam een signaal dat met slagvaardig beleid er alsnog een kunstgrasveld in de zomer zou kunnen worden aangelegd. De gemeenteraad zou theoretisch gezien voor het zomerreces toch nog het besluit kunnen nemen dat die 120.000 euro niet aan natuur- maar aan kunstgras mocht worden besteed. Ondertussen bleek de 450.000 euro kosten voor een kunstgrasveld inclusief BTW te zijn. Daar bleek een praktische oplossing voor: scheelde weer ruim 90.000 euro. Nog een kleine 240.000 euro te gaan.

Heb je/jullie ergens ‘gidsen’ ontdekt die zouden kunnen helpen of die je al helpen?

Met de personificatie(-s) van het lot als gidsen vervolgt de held zijn weg tot aan de grens van het onbekende. Daarachter ligt voor haar/hem de duisternis. Het onbekende, het gevaar. Zoals er achter de ouderlijke bewaking (bijvoorbeeld door managers) gevaar is voor het kind (dat moet leren zelfsturen en daar moeite mee heeft) en voorbij de bescherming van zijn gemeenschap (vaak de eigen afdeling) gevaar is voor het lid van de stam. De held is letterlijk op de grens van zijn comfortzone gekomen omdat hij/zij nu achter de veilige laptop en het mobieltje vandaan moet komen en daadwerkelijk gaan bewegen (naast omdenken, nu ook omdoen). En dat kost ook (extra) tijd. Het overschrijden van die grens betekent het ontmoeten van je angst. Een lichte vorm van paniek wordt je deel. Maar voor iedereen die over moed en bekwaamheid beschikt, zal het gevaar wijken (volgens de mythe althans).

De duisternis voor de voetbalvereniging was tweeledig: (1) men wilde in contact treden met toeleveranciers van kunstgrasvelden, die ook even hun ogen uit moesten uitwrijven. Hoe kan een clubje met 200 leden dit voor elkaar krijgen en is dit niet zonde van onze tijd? In plaats van met professionals namens de gemeente te spreken moeten we nu letterlijk met goedwillende amateurs ‘onderhandelen’ die bovendien nog een kwart miljoen moeten collecteren/verzamelen. (2) En het andere duistere gat. Hoe gaat het bestuur en/of de taskforce, de leden uitleggen dat ze met een begaanbaar pad bezig is? Ook 240.000 euro is nog steeds 1.200 euro per spelend lid. Je wilt toch ook niet uit worden gehoond? ALV-vergaderingen bij verenigen barsten altijd van ‘realisten’. Droom lekker door, bestuur. Je laat je lekker de maat nemen door die wethouder met zijn ‘Nieuw & Anders’, wat verder niemand begrijpt in de gemeente, die andere 10 clubs hebben toch ook kunstgrasveld gekregen?

Welke duisternis ga je tegemoet treden (lastig als je het nog niet hebt gedaan, … maar je hebt er vast wel een voorstelling van). Met wie ga je een serieuze gesprekspartner worden?

Zodra de held de drempel heeft overschreden – en daarmee zijn comfortzone toch maar heeft uitgebreid – betreedt hij een droomlandschap vol vreemde, veranderlijke en tweeslachtige vormen. Al deze externe vormen staan symbool voor zijn eigen innerlijke angsten. Met het onder ogen zien van de vormen, ziet de held zijn eigen angsten onder ogen. ‘Alles wat je buiten tegenkomt is een uiting van wat je van binnen nog niet hebt verwerkt’, zei psychiater Carl Gustav Jung (1875-1961).

Door met partijen in gesprek te raken bleek de 240.000 euro op te knippen in kleinere delen (verlichting, dug-outs, vlaggen, afgraven, zand afvoer, goals, omvang veld, straatwerk, hekwerk, kwaliteit kunstgras, infill (kurk is nooit ter sprake geweest, heeft ook niemand het over gehad in die eerste helft van 2015) en uiteindelijk wel of niet FIFA-gekeurd. En zo konden de kosten, met de nodige zelfwerkzaamheid, terug worden gebracht naar ongeveer 170.000 euro. Met verschillende interne acties verzamelde de club 70.000 euro aan sponsors. Nog 100.000 euro te gaan. Niet alle banken wilden meedenken voor een hypotheek. Maar één bank bleek voldoende, maar deze wilde wel een garantiestelling van een waarborgfonds voor 50% en 50% van de gemeente: een hypotheek in 10 jaar aflossen. Bleek ook te kunnen. De gemeente slikte de reguliere huur van Veld 2 in, de leden betaalden naast de contributie een kunstgrasveld-toeslag van 50 euro per jaar en zo kon de jaarlijkse aflossing (200 leden maal 50 euro = 10.000 euro) worden geregeld. Uiteindelijk moest de ALV van de club en het College toestemming geven. Dat noemen we maar even naar Campbell ‘de mystieke bruiloft’. Zou het bestuur de zegen krijgen van beide organen?

Dit schrijvende merk je pas, waarom het ‘de reis van de held’ heet. Het is echt ongelooflijk wat er allemaal met je gebeurt en anderen, waarschijnlijk allemaal onbewust en vanuit een eigen (rationeel) perspectief, een plan kapot maken wat slechts goede bedoelingen had. De weg der beproevingen is niet leuk en vol hobbels en kuilen. Staat ook niet dagelijks in de krant. Het diepste dal tijdens deze trektocht. Terug is echter geen optie meer, … schrijf eens op of je een dergelijk ervaring hebt gehad en hoe dat was en hoe het voelde?

. Als alle hindernissen en monsters zijn overwonnen volgt meestal een mystiek huwelijk tussen de triomferende held en de godin/koningin van de wereld. Deze godin staat symbool voor volmaakte schoonheid, het antwoord op al het oorspronkelijke verlangen van de held. De held is een heel mens geworden. Zijn rol in de samenleving is één geworden met de kracht van zijn innerlijke wezen.

Bijzonder was de Algemene Leden Vergadering (mei 2015), het leek inderdaad een bruiloft de hele familie was compleet in de kantine. Alle leden hebben bij deze vereniging stemrecht (ook de pupillen en die waren er samen met hun ouders). De taskforce en het bestuur legde het voorstel voor aan de altijd buitengewoon kritische leden. Maar werkwaardig genoeg ontstond er een sfeer van een feestje. Het onmogelijke was mogelijk geworden en zo voelde het ook. Zelfs de tegenstanders (‘onze vereniging met een hypotheek, dat nooit’) feliciteerden na afloop de voorstanders met het bereikte resultaat. De voltallige gemeenteraad die een paar dagen later unaniem akkoord ging feliciteerde het dorp en de leden van de vereniging. Even waren we één en was er geen ego-tripperij. De klus was ook te omvangrijk om aan een enkele held te worden toegeschreven. Een ieder had zijn stukje aan de nieuwe puzzel geleverd. Die puzzelstukjes hangen ook nu nog aan symbool aan een buitenmuur.

Heb je ooit zo’n mystiek moment meegemaakt? Vaak merk je dat als organisaties zwaar in de problemen zitten (brand, naderend faillissement, overleden medewerkers, alles onder water, Covid-19, etc.) en de organisatie even één geheel is. Dat de rol van jou voor het grotere geheel heel even samenviel met het gevoel: hier doe je voor! Beschrijf dat moment eens en de directe aanleiding.

Net zoals de tocht van een bergbeklimmer pas goed is afgelopen als hij weer veilig beneden aan de berg staat, is de reis van de held pas afgelopen als hij weer is teruggekeerd naar zijn eigen wereld. Hij wordt hierbij geconfronteerd met de ‘botsing’ met de wereld. Hoe vertaalt de held zijn inzichten naar de wereld? Hoe brengt hij het geleerde over? “Hoe vertelt hij opnieuw wat al duizendmaal juist verteld is, maar verkeerd begrepen?” In dit geval schijf je een artikel. Dit is de laatste taak. Een valkuil hierbij is je eigen weg dwingend aan anderen op te leggen. In plaats hiervan kan de held nu zelf ‘magisch helper’ worden door anderen te bemoedigen ook hun eigen weg te gaan. Heet dat niet leidinggeven, maar dan in twee woorden: leiding …. geven!

De confrontatie met de realiteit was aanvankelijk fantastisch, een moment van euforie. Geen afgelastingen meer, iedere dag kunnen trainen en een meer gelijkmatige planning voor het barpersoneel. Geen zeurende spelers of trainers over het abominabele veld. Tot die uitzending van Zembla over rubbergranulaat (oktober 2016), … dat litteken moet nu weer slijten en toch nog weer even precies uitzoeken wie nu precies eindverantwoordelijk is voor Veld 2? De gemeente, de leverancier (garantie) of nu toch de vereniging? En ondertussen helpen ze andere verenigingen aan ideeën als zij ook worden geconfronteerd met gemeenten die het ook allemaal ‘Nieuw & Anders’ willen doen.

Kun je een situatie schetsen binnen je organisatie waarbij een ingrijpende verandering van een paar jaar geleden nu ‘het nieuwe normaal’ is?

De reis van de held is geen strak stappen- of een projectplan. Het zijn persoonlijke fases waar je doorheen gaat, soms ook als groep. Als je het een paar keer hebt ervaren, maakt dat je geschikt als gids om anderen te ondersteunen. En groei je ook. Je kunt steeds grotere klussen aan zonder ervan in een continue stress te raken. Maar alles is steeds anders. Iedere cases heeft andere omstandigheden Maar de veranderprocessen die je doormaakt hebben wel dezelfde trekjes. Hierboven globaal geschetst door Campbell.

Veranderen is anders dan projectmanagement, we zeiden het al. Bij projectmanagement blijf je binnen de context, bij veranderen moet je ook de context mee laten bewegen. Dat is een heftige klus. Dat lijkt niet veel mensen gegeven, … één van de beste voorbeelden is natuurlijk Steve Jobs, die met Apple alles op zijn kop wist te zetten in de computerbusiness. Jos de Blok deed dat in Nederland met de thuiszorg en Elon Musk met Tesla. Er zijn veel mensen die dit doen en vaak spreken we dan over leiderschap, … Mandela wist Zuid-Afrika te doen kantelen.

Maar kun jij ook de reis van de held maken? Als je dit zo leest, heb je al vast wel eens zo’n ervaring achter de rug. Je denkt natuurlijk nooit: ‘Kom we gaan eens even de reis van de held maken’. Integendeel, … achteraf hebben we (ik) het genie erin genaaid doordat we (ik) toevallig (en beroepshalve) op het verhaal van Joseph Campbell stootte zoals jullie als lezers dat nu hier wellicht ook doen. Contexten mee laten bewegen is een heftige klus, de geesten en die van jezelf rijp maken duurt nu eenmaal even. Je wordt ook niet zomaar een held en laten we eerlijk zijn: als het vanzelf ging zou het niet zo’n spannende film zijn.

(Nils Lofgren, https://youtu.be/wpytyf_N69c)