Alledaagse magie: over veerkracht en hoe die te versterken

Het leven zit vol met gebeurtenissen, en sommige daarvan kunnen ons van ons stuk brengen. Grote zaken, aanzienlijke tegenslag of groot verlies, die meer tijd vragen om te kunnen verwerken. Maar ook kleinere zaken, die maken dat je je minder prettig voelt. Ook in het onderwijs. Hoe ga je als leraar om met kritiek van een collega? Met boze ouders? Wat doe je als leerling als je blijft zitten, terwijl je toch hard had gewerkt. Of gewoon een slecht cijfer krijgt? Hoe ga je er als leerling mee om als je gepest wordt, of met vervelende sociale druk van vrienden? Hoe ga je als schoolleider om met teruglopende leerlingaantallen en teamleden die uitvallen? Leerlingen, leraren en schoolleiders kunnen gevoelens ervaren van frustratie, stress en eenzaamheid.

Veerkrachtig zijn is dan een welkome eigenschap. Veerkracht zorgt ervoor dat we onszelf weer op de rit krijgen. En dat is belangrijk. Bijvoorbeeld omdat stress, boosheid, frustratie en angst emoties zijn die ons leervermogen negatief beïnvloeden. Plannen, redeneren en flexibel denken en handelen verlopen dan minder goed. Andersom zorgen positieve emoties ervoor dat we creatiever worden. Associatiever, integratiever, flexibeler en beter in staat het grotere geheel te zien. We nemen informatie dan ook beter en sneller op (Cohn & Frederickson, 2009).

Veerkrachtig zijn beïnvloedt niet alleen ons leervermogen, het draagt ook bij aan een gezondere beroepsuitoefening. Veerkrachtige werknemers zijn minder vaak ziek, wisselen minder vaak van baan en zijn meer betrokken bij en tevredener over hun werk. Psychologisch welbevinden wordt in die context daarom ook wel ‘psychologisch kapitaal’ genoemd (Luthans et al., 2007). En zo zijn er nog meer voorbeelden te noemen, waarbij veerkracht ons profijt brengt.

Wat doen veerkrachtige mensen in tijden van stress en tegenslag waardoor ze terugveren naar ‘normaal’ of positief functioneren waar anderen onderuitgaan?

Uit onderzoeken naar kinderen en volwassenen die aanzienlijke tegenslag hebben ervaren blijkt vaak dat veerkrachtige mensen geen bijzondere dingen doen. Zij denken en handelen op bepaalde manieren die lijken op wat anderen ook doen in tijden dat alles prima gaat, bijvoorbeeld: het waarderen van wat er wél goed gaat, tot acceptatie komen, de eigen kwaliteiten kennen en inzetten enzovoorts. Er wordt dan ook wel naar veerkracht verwezen als ‘alledaagse magie’ (Masten, 2015). Sterker nog, veel vaardigheden en eigenschappen die in moeilijke tijden helpen bij terugveren zorgen ervoor dat mensen floreren in omstandigheden zonder problemen en tegenslag.

Sonja Lyubomirsky en collega’s (2005) vonden een twaalftal strategieën die effect hebben op het welbevinden van mensen. Het ontdekken en inzetten van je sterke kanten voeg ik zelf hier aan toe. Het is geen uitputtende lijst, maar hij biedt wel houvast om concreet te werken aan veerkracht, bijvoorbeeld op school: dankbaarheid, optimisme cultiveren, piekeren en sociale vergelijking vermijden, vriendelijkheid, sociale relaties koesteren, copingstrategieën ontwikkelen (‘coping’ betekent omgaan met stress en tegenslag), leren vergeven, flow-ervaringen versterken, bewust genieten van fijne dingen, je aan je doelen committeren, geloof en/of spiritualiteit beoefenen (zingeving), goed voor je lichaam zorgen, ontdekken en inzetten van je sterke kanten.

Het aanleren van deze strategieën kan expliciet gebeuren, door middel van bestaande evidence-based programma’s waarin deze zijn opgenomen, zoals Lessen in Geluk, Happyles, Zippy’s Vrienden, Gelukskoffer, mindfulness programma’s, Kids’ Skills, Rots en Water, enzovoorts.

Je kunt er ook impliciet aan werken door deze strategieën te verweven met de dagelijkse onderwijspraktijk en de lesstof. Laat leerlingen in het Nederlands een essay schrijven over veerkracht en geluk. Let bij de gymles op de belemmerende gedachten die leerlingen uiten en sta daar bewust bij stil: klopt die gedachte wel? Hoe zou je anders kunnen denken? De geschiedenisles leent zich ook uitstekend voor het subtiel meegeven dat gedachten leiden tot emoties en gedrag. Bespreek bijvoorbeeld een historisch persoon (bijvoorbeeld Willem van Oranje, Spinoza of Napoleon) aan de hand van de volgende vragen: hoe dacht die persoon op grond van wat je over hem of haar gelezen hebt? Wat had dat voor gevolgen? Hoe had die persoon ook anders kunnen denken en handelen? Wat zouden dan mogelijk de historische gevolgen zijn geweest? Leg uit wat pessimistische en optimistische gedachten zijn en dat gedachten ons gevoel en gedrag sturen. Een optimistische denkstijl is een belangrijke pijler van veerkracht, aangezien die samenhangt met een hoge mate van geluk, betere schoolprestaties en acceptatie door leeftijdgenoten. Bespreek in de mentorlessen wat flow is en vraag leerlingen wanneer ze ‘in de flow’ zijn en hoe ze dit kunnen versterken in hun schoolactiviteiten. Of start met je (mentor)klas een pay-it-forward-project (‘geef-het-door-project’) met vriendelijke daden. Of laat een leerling de ‘vriendelijkheidsmol’ zijn voor die dag; leerlingen moeten dan aan het einde van de dag raden wie het was, waarbij het spontane positieve gevolg vaak is dat andere leerlingen, die niet de mol zijn, ook vriendelijke daden gaan verrichten om het raden moeilijker te maken. Maak het leren kennen van kwaliteiten onderdeel van je lessen. Elk jaar komen er nieuwe kwaliteiten bij die ze kunnen leren. Zo breiden ze hun ‘kwaliteiten-vocabulaire’ uit, waardoor ze veel beter in staat zijn om de sterke kanten in anderen en zichzelf te herkennen, wat weer leidt tot meer zelfvertrouwen, maar ook tot meer begrip en waardering voor elkaars sterke kanten. En dit zijn nog maar een paar voorbeelden van een enorm scala aan mogelijkheden.

Bovengenoemde praktijkvoorbeelden geven energie en inspiratie en kunnen een vliegende start opleveren. Een integrale, schoolbrede aanpak (whole-school approach) zorgt vervolgens voor een duurzame borging. Bij een dergelijke aanpak worden zowel de leerlingen als alle teamleden onderwezen in strategieën, vaardigheden en eigenschappen die leiden tot veerkracht en welbevinden. Daarnaast wordt er oplossingsgericht gekeken naar alle aspecten van de school als organisatie, van de communicatie (onderling en met ouders) en de pedagogische praktijk tot aan de leiderschapsstijl van de directie en hoe er vergaderd wordt. Bij alle aspecten van de organisatie kan worden gekeken naar hoe deze zo ingericht kunnen worden dat ze de veerkracht en het welbevinden van iedereen op school optimaal kunnen vergroten.

Het werken aan veerkracht valt vaak onder de noemer ‘soft skills’. Het is echter geen luxe, zeker niet in het onderwijs. Het is van essentieel belang voor het functioneren van leerlingen en onderwijsprofessionals, zowel voor hen die problemen, tegenslag en risico ervaren als preventief voor degenen met wie het nu relatief of zelfs heel goed gaat.

Dr. Rinka van Zundert is gepromoveerd in de Pedagogische Wetenschappen aan de Radboud Universiteit Nijmegen, ontwikkelde een mastervariant in Positieve Psychologie en is oprichter van Leer- & Veerkracht, een organisatie die scholen begeleidt bij het implementeren van een integrale aanpak voor het bevorderen van veerkracht en welbevinden. www.leerenveerkracht.nl.

Dit artikel is een bewerking van een artikel dat eerder is verschenen in het Tijdschrift voor Positieve Psychologie in 2016.

Referenties

• Cohn, M.A., & Fredrickson, B.L. (2009). Positive emotions. Oxford Handbook of Positive Psychology, 2, 13-24.
• Luthans, F., Avey, J.B., Avolio, B.J., & Peterson, S.J. (2010). The development and resulting performance impact of positive psychological capital. Human Resource Development Quarterly, 21, 41-67.
• Marzano, R.J., & Heflebower, T. (2012). Teaching & assessing 21st century skills. Solution Tree Press.
• Masten, A.S. (2015). Ordinary magic: Resilience in development. New York/London: Guilford Publications.