Mijn zoon en ik waren bij een presentatie van Peter Sloot (UvA) en Igor Nikolic (TUD), met de titel Complexiteit doorzien. De wereld is één grote, dynamische wirwar van entiteiten, in chaos ofwel zich ordenend in de meest wonderbaarlijke, steeds complexere systemen, zoals moleculen, cellen, organismen en ecosystemen. Via alle interacties evolueert dit geheel en ontvouwt zich de toekomst. Welke toekomst is dat precies? Het lijkt een glazen-bol-vraag. Maar met behulp van de rekenkracht van computers en slimme wetenschappers ontstaat inmiddels een discipline die focust op complexe adaptieve systemen in een poging om toch dat voor wetenschappers triggerende nietweten te kunnen tackelen.
Inhoudelijk hing ik met de nagels aan de rots, maar dat is wel lekker. Aanvankelijk ging de presentatie voornamelijk over natuurwetenschappelijke fenomenen, en werd met razendsnelle ingewikkelde rekenmodellen de werking van complexe netwerken zichtbaar gemaakt, en werd getoond hoe kleine en grotere interventies of verstoringen hun effect hadden op het netwerk en de werking ervan. Maar omdat we ons niet bevinden in de dataspelonken van de TU Delft, maar gewoon in een publiek café, is de opdracht aan de gastsprekers om wel de verbinding met de praktijk tot stand te brengen. En dat was geen probleem, want uiteindelijk vindt deze complexe modellering niet alleen plaats om het pad van overspringende vonkjes in een netwerk te voorspellen, maar ook om de werking van sociale netwerken in kaart te brengen.
Zo had men voor de narcotica-afdeling van de politie uitgebreid criminele netwerken in kaart gebracht inclusief ‘hubs’, knooppunten waar betekenisvolle actie plaatsvindt. De politie kampte namelijk met probleem dat ingrijpen in die netwerken heel weinig effect had op bijvoorbeeld de omvang van cannabishandel, ook niet als ze die hubs ontmantelden. Via modellering had men uitgezocht op welke manier er wel efficiënt in zo’n netwerk ingegrepen kon worden om de werking ervan voldoende te verstoren. Daarin hadden de wetenschappers de volgende verrassende wetenschap meegenomen: verstoor je een netwerk een klein beetje, bijvoorbeeld door er enkele knooppunten uit te halen, dan gaat het netwerk beter werken. De stroompjes springen onverwacht toch over, maar dan via een andere baan. Vertaald naar de sociale netwerken was de conclusie: men zoekt z’n weg om toch gedaan te krijgen wat de bedoeling is. Mijn zoon fluisterde: “Dat zijn dus al die bull-shit banen, die feitelijk misbaar zijn.”
Een ander fragment. Igor, die goed Nederlands sprak maar razendsnel en enigszins binnensmonds waarmee ik constateerde dat ik zonder meer te oud was geworden om nog bij hem college te volgen, ging in op de welhaast onmogelijkheid van het voorspellen van gebeurtenissen in complexe systemen. Hij maakte trouwens een verschil tussen complex en gecompliceerd. Het weer voorspellen is complex, de opbouw van een computerchip is gecompliceerd. Maar dat terzijde. Igor toonde een boom van mogelijke gebeurtenissen en liet zien wat er allemaal had kunnen gebeuren maar niet was gebeurd door die ene keer rechts of links. Daarmee introduceerde hij het begrip van padafhankelijkheid. Keuzes uit het verleden beïnvloeden in grote mate de keuzemogelijkheden voor de toekomst. Modelleer je dat hele verhaal dan plotte het computerprogramma ook figuren waaruit je kon aflezen hoe complexe systemen de neiging hadden om hetzelfde te blijven doen. Er werd nog veel meer gezegd, maar ik mis het degelijke begrip om dat goed over te brengen. En bovendien waren we te laat, door totaal onvoorziene gebeurtenissen.
Wat me altijd boeit zijn mensen die heel goed zijn en tegelijkertijd hun eigen werk erg betrekkelijk maken. Uitmuntende wetenschappers die bij uitstek de grenzen kennen van hun interessegebied en de waarde van hun beweringen. De modelleurs van deze avond in het Science Café maakten er zaak van om de voorspellende kracht van modellen te relativeren en vooral ook de onwenselijke impact ervan te benadrukken als je je geen rekenschap geeft van dat wat modellen niet kunnen, dat wat modellen niet zijn, namelijk: de werkelijkheid. En zo kwam de belastingdienst ook weer even langs. Het adagium van de avond bleef in ieder geval: ‘All models are wrong, but some are useful.’ Was getekend, statisticus George Box.
Voor de liefhebber: https://www.sciencecafenijmegen.nl/actueel/2022october17/