Hoe geef je werken aan wereldburgerschap gestalte, zeker als je geen docent maatschappijleer, aardrijkskunde of geschiedenis bent? (Ik gebruik de term wereldburgerschap omdat het globale aspect hierin meer vertegenwoordigd is dan bij burgerschap.) Door het te doen. In mijn lespraktijk (Frans) is aandacht voor wereldburgerschap prominent aanwezig. Ik probeer van mijn leerlingen wereldburgers te maken door ze:
- kennis van en betrokkenheid bij de wereld buiten de Nederlandse grenzen mee te geven;
- empathie en respect bij te brengen voor andere normen en waarden;
- bewust te maken van hun toekomstige rol in de wereld.

In dit artikel laat ik zien hoe ik dit aanpak en waarom ik er waarde aan hecht om opgroeiende burgers te helpen om zelfstandig denkende wereldburgers te worden. Het materiaal dat ik gebruik zijn nieuwsfoto’s, afbeeldingen van kunst of WorldPress foto’s. Sinds ik de tentoonstelling Streets of the World bezocht, gebruik ik regelmatig beeldmateriaal van de fotograaf Jeroen Swolfs die in 7 jaar het straatleven van 195 landen heeft vastgelegd.

Al jaren kijk ik samen met mijn leerlingen naar foto’s en schilderijen. Ik maak ruimte voor deze observatiepraktijken in mijn lessen. Kijken naar kunst is een adempauze in mijn lessen waarin ik mijn leerlingen ook vaak voordoe op welke manier ze ‘moeten denken’ om aan de vereisten te voldoen voor een toets of examen. Maar ik wil ook dat leerlingen voor zichzelf leren denken en zich leren verwonderen. Het observeren van kunst biedt mij de gelegenheid om hieraan te werken.

De kunst van het observeren
Omdat hij niet tevreden was over de observatie- en diagnostische vermogens van zijn studenten, nam hoogleraar dermatologie dr. Irwin Braverman van de Yale Medical School hen mee naar het museum waar hij samen met de conservator een visueel werkcollege voorstelde. Er was geen betere manier om te leren observeren, vond hij. (Amy E. Herman, De kunst van het observeren p.51)

Slow Looking

Mijn leerlingen leven in een vluchtige wereld. Gedurende de dag is er via sociale media een visuele overdaad die om hun aandacht schreeuwt en die ze tegemoet treden met een swipende blik. Aangejaagd door hun eigen verlangens, navigeren ze van het ene naar het andere beeld.
Als ik werk met foto’s pas ik Slow Looking werkvormen toe. Slow Looking is het verzamelen van observaties en niet het geven van verklaringen of het voordoen van hoe er gedacht moet worden.
Door de Slow Looking werkvormen toe te passen vraag ik mijn leerlingen om vertraagd te kijken naar de wereld die hen omringt. Het is fascinerend hoe betrokken en getriggerd mijn leerlingen zijn tijdens deze activiteiten. Zo kijken zijn ze niet gewend. Dat geldt overigens niet alleen voor opgroeiende leerlingen. Claus-Christian Carbon stelde in Art, Perception in the Museum: How we spend Time and Space in Art Exhibitions vast dat een gemiddelde museumbezoeker tussen de 13 en 45 seconden naar een kunstwerk kijkt, in dat korte tijdsbestek bepaalt of hij het kunstwerk mooi vindt of niet en loopt verder. Deze gehaaste houding kan niet ontsluiten wat er schuilgaat achter het kunstwerk. En achter deze foto of dit schilderij gaat nu juist een wereld schuil die ik samen met mijn leerlingen wil ontdekken.

Manieren van denken

Docenten veronderstellen vaak dat hun leerlingen denken. Maar denken is veelal onzichtbaar, dus hoe weet je nu of jouw leerlingen denken?

figuur Artful Thinking Palette Project Zero Harvard

De onderzoeksgroep van Project Zero Harvard School of Education ontwikkelde de Artful Thinking Palette. Dit raamwerk is een handig referentiemiddel dat verschillende vormen van denken aangeeft.
Door dit raamwerk toe te passen op vormen van kunst breng ik mijn leerlingen in aanraking met zes manieren van denken: ondervragen en onderzoeken, observeren en beschrijven, vergelijken en verbinden, vinden van complexiteit, onderzoeken van standpunten en beredeneren. Observeren en denken vormen het hart van deze lesactiviteiten. Daarnaast bevorderen ze het zelfstandig verwoorden en daardoor ook de taalontwikkeling van de leerlingen.
Bij iedere vorm van deze denkvaardigheden kun je een aantal werkvormen toepassen.

Toepassing in de les

Kies een les waarin je 15 minuten kunt besteden aan één van deze werkvormen. Geef geen informatie over het kunstwerk, de maker of het doel want daarmee stuur je de gedachten, terwijl je juist wilt bereiken dat de leerling zelfstandig denkt. Hier volgen vier voorbeelden van Slow Looking-werkvormen toegepast op foto’s van Streets of the World.

Werkvorm 1: See - Think – Wonder

Streets of the World Jeroen Swolfs India/New Delhi

Leerdoel


Denkvaardigheid

- Ondervragen en onderzoeken

Opdracht:

Kijk naar de foto en vul het schema in. (Bij deze werkvorm worden 4 talen aangeboden om te illustreren dat toepassing bij alle talen mogelijk is.)

In de les:

Sommige leerlingen denken dat de staande man bestraft. Anderen merken op dat deze man voedsel komt uitdelen. Wat zien ze waardoor ze dit denken?

IK ZIE http://www.letselschades.nl/wp-content/uploads/2016/03/smartengeld-oogletsel.gif

(I SEE - JE VOIS - ICH SEHE)

IK DENK http://previews.123rf.com/images/bennyartist/bennyartist1308/bennyartist130800116/21567388-drawing-light-bulb-brain-in-side-Stock-Photo.jpg

(I THINK -JE PENSE - ICH DENKE)

 

IK VRAAG ME AF https://image.freepik.com/iconen-gratis/menselijk-hoofd-met-een-vraagteken-binnen_318-46475.png

(I WONDER - JE ME DEMANDE - ICH FRAGE MICH)


 

Werkvorm 2: Step Inside

../Library/Mobile%20Documents/com~apple~CloudDocs/Streetsofthe%20world/SOTW%201000pix%20wide%20sRGB%20medium%20quality%20jpeg%20(internet,%20no%20embedded%20profile)%20kopie/Iraq_Baghdad_AS_151214%2

Streets of the World Jeroen Swolfs Irak/Bagdad

Leerdoel


Denkvaardigheid

- Onderzoeken van standpunten

Opdracht:

Kies een persoon van deze foto.
Wat kan deze persoon zien en voelen?
Wat zou deze persoon denken?
Wat zou belangrijk zijn voor deze persoon?
Schrijf een tekst vanuit deze persoon waarin je antwoord geeft op bovenstaande vragen.

In de les:

De leerlingen delen hun geschreven teksten met elkaar en ontdekken dat vanuit eenzelfde perspectief verschillende interpretaties kunnen ontstaan.

Werkvorm 3 : Looking ten times two

../Library/Mobile%20Documents/com~apple~CloudDocs/Streetsofthe%20world/SOTW%201000pix%20wide%20sRGB%20medium%20quality%20jpeg%20(internet,%20no%20embedded%20profile)%20kopie/Papua%20New%20Guinea_Port%20Moresby_OC_10

Streets of the World Jeroen Swolfs Papoea-Nieuw-Guinea/ Port Moresby

Leerdoel


Denkvaardigheid:

- Observeren en beschrijven

Opdracht:

Kijk gedurende minstens 60 seconden naar de foto. Noteer in de linker kolom 10 woorden/zinnen die een aspect van de foto beschrijven.
Kijk daarna opnieuw en probeer nieuwe elementen te ontdekken.
Voeg in de rechterkolom nog 10 woorden/zinnen aan jouw lijst toe.

In de les:

Bij een klassikale inventarisatie blijkt dat de interactie tussen het beeld en de leerling bij iedereen verschillend is. Daarmee ontstaat niet alleen betrokkenheid bij andere culturen, maar ook respect voor elkaars interpretaties.

Werkvorm 4: What makes you say that?

../Library/Mobile%20Documents/com~apple~CloudDocs/Streetsofthe%20world/SOTW%201000pix%20wide%20sRGB%20medium%20quality%20jpeg%20(internet,%20no%20embedded%20profile)%20kopie/Sudan_Khartoum%2

Streets of the World Jeroen Swolfs Soedan/Khartoem

Leerdoel


Denkvaardigheid

- Beargumenteren

Opdracht:

Wat gebeurt er op de foto?
Wat zie je op de foto waardoor je dit zegt?

In de les:

Leerlingen maken kennis met andere waarden en tradities. Thema’s als identiteit en diversiteit komen aan de orde tijdens de bespreking.

Tot slot: wereldburgerschap en persoonsvorming

Naast identiteit en diversiteit onderzoeken we ook andere onderwerpen van wereldburgerschap zoals duurzaamheid, globalisering, verdeling, mensenrechten, vrede en conflict en mondiale betrokkenheid (Canon voor Wereldburgerschap samengesteld door NCDO en Universiteit van Utrecht, 2009). Op deze manier haal ik de wereld in mijn lokaal en creëer ik een bewustzijn dat verder gaat dan de grenzen van de leefwereld van mijn leerlingen. Ik hoop dat jonge mensen door mijn lessen liefde ontwikkelen voor de wereld en dat ze gaan nadenken over hun eigen verlangens in relatie tot zichzelf, de ander en onze planeet. Juist deze existentiële dimensie maakt het onderwijs voor mij waardevol.

Streets of the World is kosteloos te bezoeken. Naast gratis lesbrieven voor PO/VO&MBO is er ook een educatief project te bestellen via de website.

Literatuur

Herman, Amy E. (2016) De kunst van het observeren. Scherper denken door aandachtig kijken. Amsterdam/Antwerpen Atlas Contact
Tishman, Shari (2018) Slow Looking The art and practice of learning through observation. London/New York, Routledge
Van Zeil, Wieteke (2018) Goed kijken begint met negeren Amsterdam/Antwerpen Atlas Contact

Websites

www.pzartfulthinking.org
https://www.streetsoftheworld.com/amsterdam/nl

Een ingekorte versie van dit artikel veerscheen eerder op Didactief Online.