Vrijwel alle onderwijsinstellingen – van basisscholen tot en met universiteiten – maken gebruik van kwaliteitszorgsystemen. Maar, wat verstaan we eigenlijk onder kwaliteit en wie is daar verantwoordelijk voor? Antwoorden op deze vragen hangen samen met de balans tussen sturing vanuit de overheid en autonomie van onderwijsinstellingen. Daarbij komt steeds vaker het begrip kwaliteitscultuur naar voren.
Tussen flexibiliteit en controle
De kwaliteitscultuur van scholen staat in dienst van verbetering van de onderwijskwaliteit. Deze cultuur krijgt inhoud door de waarden en normen waaraan leraren en schoolleiding belang hechten. Op veel scholen vindt het personeel vooral flexibiliteit belangrijk. Daar horen waarden bij als collegialiteit (de teamgerichte school) en bedrijvigheid (de vernieuwingsgerichte school). Andere scholen leggen het accent op controle. Deze (prestatiegerichte) scholen focussen zich vooral op het onderwijsrendement. Verschillende waarden binnen de school kunnen elkaars concurrent zijn, maar hoeven elkaar niet uit te sluiten. Flexibiliteit of controle is niet een zwartwitkeuze; scholen zoeken naar een balans tussen beide.
Structurele kenmerken van kwaliteitszorg
Om de kwaliteitscultuur te bevorderen, moet de school werken aan de verbinding tussen structurele kenmerken van kwaliteitszorg – zoals uniforme werkwijzen en procedures – en de organisatiecultuur. Communicatie, participatie en vertrouwen spelen bij die verbinding een cruciale rol. Een open en gelijkwaardige communicatie tussen schoolleiding en leraren creëert een veilige omgeving, waarin eenieder ideeën kan opperen, meningen kan geven en kritiek kan uiten. Dat vergroot de betrokkenheid en bereidheid om te participeren. Een managementstijl gericht op vertrouwen versterkt het commitment. Ook een duidelijke link met de dagelijkse onderwijspraktijk is van belang. Gedeelde visie en gedeelde waarden voorkomen een mogelijke kloof tussen de schoolleiding en de leraren.
Kwaliteitscultuur is van de school zelf
De kwaliteitscultuur is per definitie iets van de school zelf. Voor een duurzame kwaliteitscultuur is het wenselijk dat de school de doelen bepaalt, en niet de overheid. Wanneer de school zelf de doelen bepaalt, zal het gemakkelijker zijn om participatie van en vertrouwen onder leraren tot stand te brengen. Dan is het wel zaak dat niet alleen de schoolleiding over de doelen gaat. Wanneer de doelen samen met alle betrokkenen zijn opgesteld, zal het commitment van eenieder groter zijn.
De overheid heeft geen zeggenschap over de kwaliteitscultuur op een school, maar ze kan deze wel stimuleren. Vooral door scholen de ruimte te geven; te veel bemoeienis werkt vaak averechts. Omdat de overheid ook zicht wil hebben op de kwaliteit van het onderwijs en het rendement, kan er spanning ontstaan tussen de vraag om verantwoording en een duurzame, geïnternaliseerde kwaliteitscultuur. Het is aan de overheid om te zoeken naar de juiste balans tussen controleren, stimuleren en ruimte bieden.
Alfred Wald is redacteur en Anne Luc van der Vegt is reviewer van de Kennisrotonde.