Op weg naar eerlijk onderwijs

Het debat over gelijke kansen zoals dat in de persmedia is te vinden gaat vaak over het advies van de basisschool en de eindtoets basisonderwijs, maar dat zijn gelijke kansen op de vierkante millimeter. Ik geef een voorbeeld van waar we ons wel echt grote zorgen over moeten maken. Het basisonderwijs stuurt een te grote groep leerlingen als functioneel analfabeet naar het vmbo. Hebben die leerlingen eerlijke kansen gehad? Nee, want vrijwel iedereen kan goed leren lezen, schrijven en rekenen, ongeacht verschillen in talenten, zie bijvoorbeeld publicaties van Anna Bosman (www.annabosman.eu). Onderwijs dat hier niet in slaagt, veroordeelt leerlingen tot soms een bestaan in de marges van de samenleving. Wie geen bijsluiter kan lezen loopt gezondheidsrisico's en heeft een kortere levensverwachting.

In de zeer ongelijke klassenmaatschappij van de 19e eeuw zag de intellectuele bovenlaag (met de neven Galton en Darwin als wel heel bijzondere penvoerders) de massa in de onderlaag nauwelijks als mensen, en als evident dom geboren. Vandaar dat beide mannen hun naam verbonden aan de eugenetica, en niet aan een strijd tegen armoede en voor onderwijs. Het was geen gangbare gedachte dat armoede en je talent ontwikkelen elkaar wel eens danig in de weg konden zitten.

Mijn vakgebied, de psychologie, heeft een kwalijke rol gespeeld in het verspreiden en uitbuiten (testindustrie) van vooral eind 19e-eeuws gedachtegoed over intelligentie als een vaststaand, erfelijk bepaald kenmerk. Piet Vroon schreef er een scherpe aanklacht over in zijn boek Intelligentie.

Het testen op intelligentie is ooit begonnen met een best wel zinvolle test van Alfred Binet, bedoeld om zwakbegaafde kinderen eerder te kunnen signaleren dan leraren dat kunnen, om deze kinderen dan veel eerder het speciaal onderwijs te kunnen geven dat zij nodig hebben. Die test trok brede belangstelling, en binnen de kortste keren beseften psychologen in de VS dat intelligentietests een goudmijn waren. Koppel dat aan het idee destijds (nog steeds, trouwens) dat intelligentie een min of meer stabiel erfelijk kenmerk van leerlingen is, en daar hebben we de atoombom van de psychologie: dat testen heeft een enorme impact op de samenleving. Zie Borsboom en Wijsen: Psychology’s atomic bomb (http://goo.gl/cZUTdg).

De testpsychologie dient allereerst de belangen van opdrachtgevers — lees: de maatschappelijke bovenlaag, instellingen — niet die van leerlingen en hun ouders. En dat is zorgelijk, gezien het grote aantal gestandaardiseerde toetsen in het onderwijs. Vaak, zoals leerlingvolgsystemen en de eindtoetsen basisonderwijs, zijn dat tests op verschillen in intelligentie onder het mom van prestatietoetsen. In Engelstalige landen is daar gewoon een naam voor: het zijn aptitude tests. Naar de mate waarin verschillen in intelligentie milieu-bepaald zijn, is dat oneerlijk; de school emancipeert leerlingen dan niet, maar bevestigt maatschappelijke verschillen.

Psychologen schermden bovendien met ‘cultuurvrije’ IQ-tests, die dus beloofden aangeboren intelligentie te testen — aangeboren, want anders zou dat 'cultuurvrij' immers nergens op slaan. Het zijn tests met abstracte figuren, zoals de Raven Matrices, in de vorige eeuw bij de keuring voor de militaire dienst afgenomen. Juist de ‘cultuurvrije’ tests bleken in de loop van de eeuw steeds beter te worden gemaakt, en niet zo’n klein beetje ook: het Flynn-effect. Dat bewijst nog maar eens dat intelligentie zoals dat in onze samenleving van belang is, een zaak van cultuur is. Ieder jaar onderwijs maakt ook intelligenter. Zoals omgekeerd een lange zomervakantie zonder intellectuele stimulering kinderen op achterstand brengt ten opzichte van anderen.

Klaas Doornbos onderzocht in Geboortemaand en schoolsucces van 1971 hoe het klassikale systeem 'jonge' leerlingen (septemberleerlingen) benadeelt ten opzichte van 'oude' leerlingen. Althans, hij zag dat klassikale als de oorzaak, maar is dat noodzakelijk zo? Al in zijn Opstaan tegen het zittenblijven pleitte Doornbos ervoor het onderwijs te individualiseren, aan te laten sluiten op de talenten van de leerlingen. Hij vroeg zich niet af of talenten juist in en door de omgeving zijn gevormd, in tegenstelling tot het dagelijks taalgebruik waarin talenten aangeboren vermogens zijn.

Vandaag weten we dat talent en intelligentie het resultaat zijn van mogelijkheden die jouw omgeving heeft geboden: familie, sociaal-economische situatie, onderwijs¹. Om dan onderwijs aan te passen aan de talenten van de binnenkomende leerlingen maakt onderwijs bijna per definitie tot een institutie die bestaande maatschappelijke ongelijkheid bevestigt. Van Heek (Verborgen talent) en Doornbos konden zich niet bevrijden van deze misvatting, onze Inspectie evenmin. Ook het pseudo-ideaal van meritocratie (de schokkende gelijknamige dystopie van Michael Young) berust op dat idee van erfelijk bepaalde talenten. De 19e eeuw heeft ons opgescheept met ideeën over talenten die een solidaire samenleving in de weg staan.

Sommige leerlingen komen uit een intellectueel stimulerend gezin, anderen hebben die stimulering vooral moeten ontberen; hoe gaan we daar in het onderwijs mee om? Kort door de bocht zijn er twee standpunten.

Het ene standpunt is ook het dominante idee in het onderwijsveld: dat mag waar zijn, van die (ontbrekende) intellectuele stimulering, maar intelligentie is toch vooral erfelijk, als het kan moeten we het onderwijs daaraan aanpassen. Differentiëren of individualiseren dus.

Het andere standpunt is: intelligentie is gewoon intellectuele bagage, en daarvan hebben sommige leerlingen minder meegekregen dan andere. In het onderwijs gaan we er alles aan doen dat die verschillen niet groter worden en liefst kleiner. Het onderwijs dat we goed vinden voor intelligente leerlingen, moet ook het onderwijs zijn dat we aan de andere leerlingen aanbieden. Kansen bieden, niet ontnemen.

Uit onverwachte hoek is er steun voor dit argument: de OECD rapporteerde onlangs (http://goo.gl/1B1KJF) dat in onderwijsstelsels zoals het onze, met een sterke scheiding tussen beroeps- en algemene trajecten, de leerlingen in het vmbo wiskundeonderwijs krijgen dat onder de maat is. Wiskunde in contexten schiet kwalitatief tekort ten opzichte van wiskunde zoals in een meer zuivere vorm gegeven in het vwo.

In de testpsychologie weten we dat een examen wiskunde zuiver (valide) moet blijven door niet tegelijk ook taal en spelling mee te beoordelen. Op dezelfde manier kan ook onderwijs zelf zuiver, eerlijk, valide blijven, onder andere door verschillen in intelligentie te neutraliseren (in een diepe lade met die tests). Hebt u Piek van Anders Ericsson en Robert Pool al gelezen? De sterke boodschap uit onderzoek naar expertise is dat verschillen in intellectuele capaciteiten (handicaps daargelaten) niet echt van belang zijn bij het ontwikkelen van expertise of talent. Waarom zou dat in het onderwijs anders moeten zijn? Dat iedereen in het basisonderwijs kan leren lezen en rekenen klinkt niet zo vreemd, al handelen we er niet naar, en al zijn dat complexe vaardigheden die we ten onrechte basisvaardigheden noemen. Maar met sterk cognitieve vakken in het voortgezet onderwijs moet hetzelfde kunnen, als we van onze verslaving aan verschillen in talent en intelligentie kunnen afkicken.

Enkele voorbeelden van instructie of van scholen waar eerlijker onderwijs lijkt te lukken:

• John Mighton's Jump Math (http://jumpmath.org/) is een rekenmetode, in Canada steeds meer gebruikt;
• Het Core Knowledge curriculum van E. D. Hirsch Jr. http://coreknowledge.org;
• Michaela Community School mcsbrent.co.uk in Londen voor voortgezet onderwijs, opgericht door Katharine Birbalsingh;
• De Alan Turing School is een Amsterdamse prijswinnaar vernieuwend basisonderwijs.

Onderzoekers, kom op, we moeten veel meer over praktische mogelijkheden voor eerlijk onderwijs te weten komen!

¹ Voor wie er meer van wil weten is er het door Robert Sternberg geredigeerde The nature of human intelligence van 2018, Cambridge University Press. (http://goo.gl/83UvW6)

Blogserie Fair schooling start september 2018, loopt naar verwachting door tot 2020 http://benwilbrink.wordpress.com/2018/08/23/fair-schooling-take-off/

Baars, Laura van (4 juli 2017). 'De leerling centraal' is een risicovolle trend. Trouw. http://goo.gl/3gV7HB

Barshaw, Jill (June 27, 2016). Is it better to teach pure math instead of applied math? OECD study of 64 countries and regions finds significant rich-poor divide on math instruction. The Hechinger Report. http://goo.gl/zLcP8p

Binet, Alfred & Simon, Théodore (1916/1973 reprint). The development of intelligence in children. (The Binet-Simon Scale). Translated by Elizabeth S. Kite. Reprint: New York Arno Press. Geheel online: http://goo.gl/upPP4J

Borsboom, Denny, & Lisa D. Wijsen (2017). Psychology’s atomic bomb. Assessment in Education: Principles, Policy & Practice, 24, 440-446. http://goo.gl/cZUTdg

Bosman, Anna. M. T. (2015). Zo leer je alle kinderen rekenen. Orthopedagogiek: Onderzoek en Praktijk, 54, 413-424. Pdf hier ophalen www.annabosman.eu

Bowles, Samuel; Gintis, Herbert, & Osborne Groves, Melissa (Eds.) (2005). Unequal chances. Family background and economic success. Oxford: Princeton University Press. Introduction: online http://goo.gl/NHNyvE

Dehaene, Stanislas (2011). The number sense. How the mind creates mathematics. Oxford: Oxford University Press. Info: http://goo.gl/74Abqq

Denessen, Eddie (2018). Verantwoord omgaan met verschillen: sociaal-culturele achtergronden en differentiatie in het onderwijs. Oratie, Leiden. http://goo.gl/A1omT6

Doornbos, Klaas (1971). Geboortemaand en schoolsucces. Proefschrift. Niet online, maar zie: Dudink, Ad (2010). Geboortemaand telt. De Psycholoog, 45, 40-45. doc: http://goo.gl/VkHcHa en ook: Jeronimus, Bertus F., and others (2015). Relative Age Effects in Dutch Adolescents: Concurrent and Prospective Analyses. PLOS http://goo.gl/2DStHa

Downey, Douglas B., & Condron, Dennis J. (2016). Fifty years since the Coleman Report: Rethinking the relationship between schools and inequality. Sociology of Education, 89, 207-220. abstract: http://goo.gl/rZe4GZ (Geen toegang? Gebruik sci-hub: http://goo.gl/PS43hp)

Flynn, James R. (2015) The March of Reason: What Was Hidden in Our Genes. In: Goldstein S., Princiotta D., Naglieri J. (Eds.) Handbook of Intelligence. New York, NY: Springer. (Section: Darwin and the “scum worthy” p. 471). Op Books Google: http://goo.gl/vRnMGV

Galton, Francis (1869/1892 2nd/2000). Hereditary genius. An inquiry into its laws and consequences. London: Julian Friedman Publishers. Free: http://goo.gl/93ULqi

Groot, Wim, & Maassen van den Brink, Henriëtte (2006). Stil vermogen, een onderzoek naar de maatschappelijke kosten van laaggeletterdheid. Stichting Lezen & Schrijven. http://goo.gl/qpC4wt

Hirsch, E. D., Jr. (2016). Why knowledge matters. Rescuing our children from failed educational theories. Harvard Education Press. Prologue: http://goo.gl/wkUzHk

Jarvin, Linda, & Sternberg, Robert J. (2003). Alfred Binet's contributions as a paradigm for impact in psychology. Chapter 3 in Zimmerman, B. J., & Schunk, D. H. (Eds.) (2003). Educational psychology: A century of contributions. Erlbaum. Compleet op Google Books (maar kan deels traag verschijnen): http://goo.gl/Wn2kQa

Kemenade, Jos A. van (1969). Besprekingsartikel. Het verborgen talent; een programma voor onderzoek. Sociologische Gids, 16. http://goo.gl/HX7Ewf

Kuiper, Rik (26 maart 2015). 'Scholen gaan van massaproductie naar maatwerk' Nieuw plan VO-raad voorzitter Paul Rosenmöller. De Volkskrant. http://goo.gl/LVS8qh

Matthijssen, M. A. J. M. (1972). Klasse-onderwijs. Deventer: Van Loghum Slaterus. Geheel online: http://goo.gl/9oNxhu

Meijnen, Wim (2013). Opstaan tegen zittenblijven. Om moe van te worden. Pedagogische Studiën, 90, 89-96. http://goo.gl/Ej4nwp

OCW (13-7-2018). Dashboard. Gelijke kansen in het onderwijs. OCW. http://goo.gl/4GfJzM

Raven, John (2000). The Raven’s Progressive Matrices: Change and Stability over Culture and Time. Cognitive Psychology, 4, 1-48. http://goo.gl/XFYEYd

Reyna, Valerie F., and others (2009). How Numeracy Influences Risk Comprehension and Medical Decision Making. Psychological Bulletin,135, 943-973. http://goo.gl/kSdMqv

Gorard, Stephen, and others (2008). Equity and its relationship to citizenship education. In The Sage Handbook of Education for Citizenship and Democracy. SAGE. http://goo.gl/6djo2B

Sullivan, Andrew (October 24, 1999). None of the above. Does achievement testing create just the kind of elite olicharchy it was intended to prevent? New York Times, Books. Reviews Nicholas Lemann (1999). The big test. The secret history of the American meritocracy. New York: Farrar, Straus & Giroux. Review: http://goo.gl/iCbmx5

Tabery, James (2014). Beyond versus: the struggle to understand the interaction of nature and nurture. MIT Press. info: http://goo.gl/oZj4JH

Vries, Geert de (1993). Omdat het nu eenmaal moet. De verbreiding van maatschappelijke schooldwang. Amsterdams Sociologisch Tijdschrift, 19. http://goo.gl/7sFta5

Vroon, Piet (1984 2e). Intelligentie, Over de mythe van het meten en de politieke, sociale en onderwijskundige gevolgen. Ambo. Aantekeningen: http://goo.gl/pqisDF

Weale, Sally (12 October 2014). The American who wrote Britain’s latest teaching bible. Doug Lemov’s 49 classroom tips are required reading for many new teachers, but he is not universally popular. The Guardian. http://goo.gl/ATHXug

Werfhorst, Herman van de (8 december 2016). Maatwerk voor de leerling maakt de sociale ongelijkheid juist groter. nrc. http://goo.gl/nXhoiD

Werfhorst, Herman van de, & Mijs, Jonathan J. B. (2010). Achievement Inequality and the Institutional Structure of Educational Systems: A Comparative Perspective. Annual Review of Sociology, 36, 407-428. http://goo.gl/MWEZp4

Werfhorst, Herman van de, and others (2017). A positional model of intergenerational educational mobility: Crucial tests based on 35 societies. https://osf.io/yaxm7

Wilbrink, Ben (1997). Terugblik op toegankelijkheid: Meritocratie in perspectief. Gepubliceerd als samenvattend hoofdstuk 11 in Dyck, Marian van (Red.) (1997). Toegankelijkheid van het Nederlandse onderwijs. Studies (p. 341-384). Den Haag: Onderwijsraad. http://goo.gl/f61uwt

Wilbrink, Ben, Borsboom, Denny, & Couzijn, Michel (2011). Spelling, grammatica en interpunctie mee-beoordelen op eindexamens? Examens. Tijdschrift voor de Toetspraktijk, 7, 5-12. http://goo.gl/p41rLQ

Wilbrink, Ben (oktober 2017). Piek en onderwijs. Deliberate practice maakt het verschil. JSW, 12-15. http://goo.gl/UGU6nd

Young, Michael (1958). The rise of the meritocracy 1870 - 2033. An essay on education and equality. Thames and Hudson. Zoon Toby over het boek van zijn vader: http://goo.gl/oTuNPy