Eigen Kracht en Herstelgericht werken op school: Geef iedereen een stem

Herstelgericht werken vindt zijn oorsprong in Nieuw Zeeland en Australië, in herstelrecht in het strafrechtelijk proces waarbij de nadruk ligt op herstellen van de toegebrachte schade aan mensen en op herstel van relatie in plaats van uitsluitend op straffen. Op scholen is steeds meer aandacht voor herstelgericht werken en verschillende organisaties ondersteunen scholen hierin. Wat is herstelgericht werken?

De kern van herstelgericht werken is het vergroten van de kring van mensen die betrokken zijn bij een besluit, een kwestie of een probleem en hun de kans geven met elkaar een plan te maken. Dat kan gaan over onenigheid tussen leerlingen, pesten, een conflict tussen ouders en leraar, maar ook over incidenten waar meerdere leerlingen, leraren of anderen bij betrokken zijn.Of over heftige situaties, geweld, bijvoorbeeld een steekpartij. De verantwoordelijkheid van leerlingen en hun ouders staat centraal. Zij hebben met elkaar de krachten om het leerproces vorm te geven, daarop mag vertrouwd worden.

Het doel van een ‘herstelbijeenkomst’ is in de eerste plaats het zoveel mogelijk repareren van de schade. Maar er zijn twee andere gelijkwaardige doelen: het voorkomen van stigmatisering en uitsluiting van de veroorzakers van de schade en het geven van de kans aan andere betrokkenen om mee te doen met de vorm van afdoening.

Herstelbijeenkomsten werken figuurlijk maar ook letterlijk in de kring, zonder tafels. Een leraar vertelt hierover: ‘Werken in kringen past goed bij scholen, toch merk ik dat we weinig gebruik maken van kringen als er iets aan de hand is. Als er gepest wordt, ruzie is, een leerling dreigt uit te vallen, dan gaan we als school zelf aan de slag. We nemen leerlingen apart en gaan zelf hard werken. Daarmee laten we alle aanwezige kracht liggen. Zonde!’ Bij een herstelgerichte aanpak vertelt ieder wat er aan de hand is. Dat geeft ruimte voor overleg en confrontatie en vervolgens om te bedenken hoe ieder verder wil. De verantwoordelijkheid blijft bij de betrokkenen en gezamenlijke oplossingen worden breed gedragen en nageleefd. Een andere leraar die ervaring heeft met deze andere aanpak zegt: ‘Wat ik probeer niet te doen is bemiddelen, adviseren, sturen, duwen, trekken of sleuren, voor een ander denken, vertalen, overnemen, weghalen van, ongevraagd beschermen tegen, en noem maar allerlei dingen die diep wortelen in ons doen en laten in het onderwijs’.

Het opbouwen van de eigen kracht begint aan de onderkant: het overdragen van verantwoordelijkheid aan leerlingen en hun kring van familie en vrienden. Het organiseren van kringen voor een plan of herstelbijeenkomst gebeurt op de werkvloer, waar leraren het initiatief kunnen nemen of waar zij leerlingen stimuleren om tot een kring te komen. Van centraal belang is hierbij dat van bovenaf vertrouwen nodig is, dat het nemen van verantwoordelijkheid van onderop werkt.

Scholen die een duurzaam herstelgericht klimaat binnen hun muren ontwikkelen, doen dat met het hele team. Het vraagt om betrokken management, maar het zijn de leraren die als groep het draagvlak voor het herstelgerichte klimaat ontwikkelen, en het zijn de leerlingbegeleiders of coördinatoren voor de veiligheid die het vuurtje brandend houden. En in sommige scholen werpt iemand zich op als aandachtsfunctionaris voor de herstellende praktijken.

De valkuil is dat herstelgericht werken gezien wordt als een trucje om problemen op te lossen, waarbij een kring wordt ingezet als methodiek. De verandering kan uitsluitend als de visie erachter gedeeld wordt. Leerlingen hebben bij uitstek grote mogelijkheden om elkaar krachtig te maken en steun te bieden en om zaken op te lossen. Essentieel is dat leerlingen het vertrouwen krijgen dat ze dit kunnen.

Herstelgericht werken is dus niet alleen een curatieve interventie. Het is ook een manier van werken in het algemeen. Een manier van met elkaar en met vragen omgaan die preventief werkt. Hiervan zijn de effecten zichtbaar op korte en langere termijn, te weten verbinding tussen mensen, een sfeer van vertrouwen en een prettig werkklimaat doordat verantwoordelijkheden gedeeld worden. Leerkrachten geven aan dat de verhoudingen veranderen en hun werk lichter wordt. Onderzoek in Hull (UK) laat zien dat herstelgericht werken op scholen leidt tot minder verbaal geweld (op verschillende scholen 46 tot 79% minder), tot minder fysiek geweld (57-59% minder), minder verwijdering uit de klas (73- 98% minder) en minder ziekte bij leerkrachten (63% minder). Het biedt een manier om echt naar leerlingen te luisteren. (L. Mirsky (2009). Hull, UK, Toward a Restorative City. Op www.iirp.org)

In september is een Europees Erasmus+ project van start gegaan, genaamd RESTORE, met als doel het bevorderen van herstelgericht werken op scholen. Samen met zes andere organisaties uit vijf landen (België, Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, Italië en Roemenië), met de Belgische organisatie Ligand als trekker, gaat de Eigen Kracht Centrale de komende drie jaar aan de slag.