Als een ramp een school treft

De berichten in de media over incidenten op scholen laten zien dat het rustige schoolleven plotseling verstoord kan worden door een schokkende gebeurtenis. De moord op Jesse op een basisschool in Hoogerheide, de zelfmoord en het pestverleden van Tim en de zoektocht en moord op Ruben en Julian, ze staan in ons geheugen gegrift. Bij dergelijke drama’s wordt van schoolleiders en leraren een inspanning verwacht die van een heel andere orde is dan hun dagelijkse werk. Het betreft situaties die met veel stress en emoties gepaard gaan, waardoor het vermogen tot adequaat handelen sterk kan worden beïnvloed. Bovendien kijken de ouders (kritisch) mee en kan de school behoorlijk last hebben van de mediabelangstelling. Veel schoolleiders en bestuurders maken slechts een enkele keer in hun loopbaan een dergelijke schokkende gebeurtenis mee en doen er dus niet veel ervaring mee op. Wat valt er te leren van scholen die zo’n crisis hebben doorgemaakt?

Bij een ramp of calamiteit op school is er sprake van een onverwachte en acute situatie die levensbedreigend is of zou kunnen zijn, waarbij een relatief grote groep personen betrokken is, waarbij de dagelijkse gang van zaken ontwricht wordt en die een meer dan buitengewone inspanning van leraren, schoolleiding en hulpverleners vraagt. Soms kan zo’n calamiteit zich ook buiten de school afspelen (een aardbeving, een ernstig busongeluk), maar is de impact op de school groot omdat de schokkende gebeurtenis veel leerlingen en/of medewerkers raakt. Scholen die schokkende gebeurtenissen hebben meegemaakt, wijzen zonder uitzondering op de noodzaak op enigerlei wijze voorbereid te zijn. Zeker in crisissituaties luistert de manier van handelen zeer nauw en is goede communicatie cruciaal, terwijl juist op dat moment gevoelens van verslagenheid en machteloosheid overheersen. Veel scholen hebben de afgelopen jaren geïnvesteerd in schoolveiligheidsplannen, die sinds 2006 verplicht zijn. Deze bevatten meestal protocollen op allerlei terreinen: privacyprotocol, protocol schorsen en verwijderen, omgaan met gescheiden ouders enz. Een klein onderdeel van dit plan vormt het calamiteitenprotocol. Vaak is dit protocol een papieren tijger, omdat er nog nooit gebruik van is gemaakt. Hoewel oefening of een simulatie van belang is, heeft dit op scholen vaak geen prioriteit. Toch is investeren in een crisisteam handig: een op elkaar ingespeeld team kan structuur brengen in de chaos en brengt rust. Tevens is het een mooie manier om in de koude fase te reflecteren op wat er in de school allemaal al goed geregeld is en waar nog verbeterpunten liggen. Dat komt ook de ‘gewone’ dagelijkse gang van zaken in de school ten goede. Juist op het zorgsysteem wordt een groot beroep gedaan in heftige tijden. Een simulatieoefening kan het functioneren van het zorgsysteem bij een calamiteit nog eens onder de loep nemen. De voorbereiding op een calamiteit raakt ook principiële keuzes met betrekking tot de veiligheid op school. Hoe voorkom je agressie-incidenten, hoe veilig moet je school zijn, is de school een open gemeenschap of een vesting? Als onderdeel van preventieve veiligheidsmaatregelen wordt vaak snel gedacht aan metaaldetectoren, videocamera’s en beveiligers. Camera’s en detectoren creëren echter een illusie van veiligheid: zelfs in gevangenissen zijn drugs en wapens niet uit te bannen. Scholen kiezen er gelukkig dan ook vaak voor om een open organisatie te blijven, want het heeft meer zin om te investeren in een school waarin iedereen gezien wordt, waar zorgwekkend gedrag onderzocht en geduid wordt en waar vreemden worden aangesproken. En waar dat de verantwoordelijkheid van elk personeelslid is.

Het fundament bij het hanteren van een calamiteit op school is het pedagogische klimaat: de manier waarop leerlingen en leraren met elkaar omgaan, de geschreven en de ongeschreven regels. Als er een sfeer is van vertrouwen, van kwetsbaar mogen zijn en fouten mogen maken, van respect en aandacht voor elkaar, met aandacht voor verschillen, dan is de kans groot dat een scholengemeenschap aan kracht wint als men samen een tragische gebeurtenis moeten verwerken. In een schoolorganisatie die beschadigd is door bijvoorbeeld een niet goed gelopen fusieproces, waar het gedwongen vertrek van een geliefde directeur nooit goed is verwerkt, waar een vertrouwensbreuk bestaat tussen bestuur en leerkrachten, kan een schokkende gebeurtenis juist de zwakke plekken in de school(cultuur) echter pijnlijk blootleggen. Een team dat zich niet vrij voelt om emoties aan elkaar te laten zien, om schuldgevoelens met elkaar te bespreken of bij elkaar om hulp aan te kloppen, heeft veel meer moeite met verwerking dan een team waarin dat gewoon gedrag is. Als er een beroep wordt gedaan op vaardigheden en waarden en normen die in de school nooit geëxpliciteerd zijn of nageleefd worden, dan maakt zo’n crisis dat extra duidelijk.

En tenslotte: leraren zijn, door de manier waarop ze met een crisis omgaan, ook rolmodel voor hun leerlingen. Laten zien dat je je kwetsbaar mag tonen en hulp mag vragen, dat emoties gezien mogen worden, is een kans als het gaat om het aanleren van effectieve copingsstrategieën.

Een crisis leiden vraagt veel inzet en energie van schoolleiders. Door de betrokkenheid die zij voelen bij hun school, collega’s en leerlingen en vooral ook door de veelheid van zaken die geregeld moeten worden, worden ze vaak geleefd in de eerste dagen van een crisis. Veel vragen van betrokkenen en getroffenen moeten beantwoord worden. Daarnaast is er een dringend beroep van de media om hen te woord te staan. Krachtige schoolleiders stijgen soms boven zichzelf uit in een crisis, maar het is zaak hen na de crisis goed te volgen; vaak komt bij hen vaak de klap als het (school)leven weer op gang komt. Het is met name de taak voor de bestuurder(s) om dit te monitoren.

Ook heeft de schoolleiding er veel baat bij als er al bekend is welke ondersteuning er in de omgeving van de school beschikbaar is bij een crisis: wat kan de GGD betekenen, hoe kan de samenwerking met politie vorm krijgen e.d. Alles wat op dit terrein in rustige tijden in kaart is gebracht, de lijntjes die al gelegd zijn, bewijzen nu hun nut.

In tijden van nood tonen mensen onvermoede krachten: dat geldt voor leerlingen en dat geldt ook voor het personeel van een school. Er zijn veel voorbeelden bekend van leraren die zeer moedig en daadkrachtig gehandeld hebben. Of van leerlingen die veel troost boden aan hun docenten. Net zo goed als er leerlingen en leraren zijn die op het moment verlamd zijn geweest en achteraf worstelen met de vraag of ze niet meer hadden kunnen doen. Het schoolritme vraagt vaak al snel de aandacht. Toch is juist het monitoren van de verwerking van de gebeurtenissen door de leerlingen, maar ook door collega’s, van belang, niet in de laatste plaats om uitval te voorkomen. Soms hebben leerkrachten veel van zichzelf gegeven en hebben ze moeite het gewone schoolleven weer op te pakken. En de leerlingen die aan de buitenkant hun ‘gewone’ leven weer lijken op te pakken, zijn vaak in stilte nog veel bezig met wat hen is overkomen. Een goed zorgsysteem in de school en een klimaat waarbij er aandacht en zorg is voor elkaar bewijst dan opnieuw zijn waarde, aangevuld met externe ondersteuning waar dat nodig is.

Na een schokkende gebeurtenis wordt het schoolleven weer opgepakt en dat moet ook: de veilige structuur van lessen en regelmaat ondersteunt het verwerkingsproces. Maar tegelijkertijd is het belangrijk om te reflecteren op wat de school is overkomen. Dat kan door het functioneren van het crisisteam te evalueren, maar even zo belangrijk is het om te checken of er bij de personeelsleden nog losse eindjes zijn die aandacht vragen. Vaak is er ondanks de zorgvuldig gewogen beslissingen een verschil in beleving bij crisisteam en overig personeel. Reflectie en evaluatie kunnen het begin zijn van een zingevingsproces dat uiteindelijk kan leiden tot het zien en ervaren van hoop, saamhorigheid en kracht. En dat is voor de betrokkenen in en rond de school een boodschap voor het leven.